O‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek terminologiyasi fanidan ma’ruza matnlari

Avto-, azo-, makro-,mikro-, poli-, ultra- singari o‘zaklar; sonlarni ifodalovchi mono-, bi-, di-, tetra-, tri- kabi elementlar faqat prepozitiv qo‘llanishga ega bo‘lsa, -bus, -drom, -navt, -fob, -for, -skop kabilar asosan postpozitiv holda qo‘llanadi. Yunon va lotin tillariga mansub shunday termin elementlar ham borki, ular o‘rniga qarab yo prepozitiv holatda, yo postpozitiv holatda kela oladi. har ikki holatda ham termin elementning asl, dastlabki ma’nosi saqlanib qoladi yoki sezilib turadi. Bunga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: andr - yunoncha erkak ma’nosidagi so‘z: Ixtiandr (kitob qahramoni) - baliq-odam demakdir. Bu o‘rinda mazkur -andr termin elementi postpozitiv holatda, androgenlar va androfobiya kabi tibbiy terminlarda esa prepozitiv qo‘llangan. Shuningdek, yunoncha anthropos so‘zi pitekantrop, sinantrop, filantrop kabi terminlarda postpozitiv termin element sifatida kuzatilsa, antropofobiya, antropologiya, antroponim, antropogenez kabi terminlarda prepozitiv holatda keladi. Yana quyidagi terminalementlarni qiyoslab ko‘rish mumkin: gen < yun. genos (ma’nosi: avlod, tug‘ilish; paydo bo‘lish): gidrogen, oksigen; generator, genetika, genotsid va boshqalar; gon < yun. gonia (ma’nosi: burchak): geksagon, Pentagon, poligon: goniometry, gramma < yun. gramma (ma’nosi: yozuv, yozish): kardiogramma, radiogramma, telegramma; grammatika, grammofon, natr < yun. iatros (ma’nosi: vrach): pediatr; iatrokimyo kabi.Terminologik sistemalarda qo‘llanadigan glot// gloss(til), graf (yozmoq bosmoq nashr qilmoq), derma(teri), (g) yemat (kon), kard (yurak), lit (tosh), log(iya) - so‘z, tushuncha, ta’limot, ped(bola; oyoq), term (issiklik), fil (sevmoq), fon (tovush), pat(azob, azob chekish) kabi juda ko‘plab termin elementlar ham yuqoridagiday ikki xil pozitsiyada bo‘la oladi.

Prepozitiv termin elementlar postpozitiv termin elementlar bilan, shuningdek, baynalmilal terminlar bilan birlikda yangi-yangi terminlar hosil qiladi. Xuddi shu xususiyat postpozitiv elementlarga ham tegishlidir. Ularning farqli tomoni shundaki, bir qator milliy tillarda, xususan, O‘zbek tilida prepozitiv elementlar O‘zbekcha so‘zlar bilan qo‘shilib kela oladi, lekin postpozitiv elementlar bu jihatdan ancha cheklangandir.