O’zbek tilining izohli lug’ati

Arqiramoq folk. Qudratli tovush chiqarmoq, na’ra tortmoq, pishqirmoq. Arqiragan erday bo’lib, bordi devlarning ustiga. «Malikayi ayyor». Arqiragan sherday bo’lib ot qo’y arabning ustiga. «Yunus pari». [3,97]
Bosildiriq folk. Tinchlik saqlovchi, osoyishtalik posboni. Sho’rim qursin, to’ramdan ayrilib edim, otamdan ham ayrildim, yomon bo’lsa ham, elning bosildirig’i edi. «Oysuluv». [3,319]
Girish folk. Yoyning o’qni qadab otadigan ipi. Karamtadan o’n to’rt dona o’q oldi, Yoyning girishiga o’qini soldi. «Murodxon». Shu yoyni har kimsa ko’tarib tursa, Girishin to’g’rilab nishonga ursa... «Go’ro’g’lining tug’ilishi». [3,506] Davir [f. — charm belbog’; qayish] folk. Ot ustiga egardan keyin yopiladigan chochoqli zarbof abzal; yopinchiq. Bismillo deb soldi otning ustiga Chochog’i zumraddan zarli davirdi. «Murodxon». Ot beliga olib kelib tashladi Qimmatbaho zar chochoqli davirdi. «Xushkeldi». Ot boradi arqirab, Davirlari yarqirab. «Ravshan». [3,536]
Jazoyil folk. Miltiqning bir turi; kichik to’p, zambarak. Og’zi katta jazoyillar Otildi maydon ichinda. «Erali va Sherali». Shoh kelguncha ochilmaydi darvoza, Zulm qilsang, jazoyildan otaman. «Rustam». [4,66]
Zahra folk. Jur’at, jasorat, shijoat. Buni ko’rib, xalqda Zahra qolmadi, Har tarafga endi qocha boshladi. «Folklor». [4,144]
Yuqoridagi folklorizmlar va boshqa shu kabilar dostonlar matni tilini boyitib, emotsional-ekspressivlik bergan bo’lsa, bugungi kunga kelib adabiy hamda so’zlashuv nutqi uchun xos emas. Shuni ham ta’kidlash kerakki, biz so’z yuritayotgan dostonlardagi folklorizmlar o’z davri uchun ishlatilishi lozim bo’lgan faol so’zlar hisoblangan. Ular o’z davridagi tarixiy tuzum bilan uzviy aloqadordir. Ularga aloqador so’zlar mansab, harbiy lavozimlar, turli kasb, mashg’ulotlar, o’z davrida iste’molda bo’lgan so’zlar hisoblangan.
Xalq dostonlari leksikasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, og’zaki variantlar hozirgi davrda ijro etilganda ham unda eskirgan so’zlar ko’p ishlatiladi. Agarda so’rasangiz baxshining o’zi ham uning ma’nosiga tushunmaydi. Chunki doston matni ustozdan shogirdga o’tganda o’zgarmasdan o’tadi. Baxshichilik an’anasida ularni o’zgartirish ayb hisoblangan. Eskirgan so’zlar voqea tafsilotlarini berishda qulay vosita hisoblanadi. Ularni qo’llash voqealar bo’lib o’tgan davrni qayta jonlantiradi. Bu so’zlarning etimologiyasini tadqiq qilish til tarixining ochilmagan sahifalarini yoritadi.
Adabiy til leksikasining shakllanishi, rivojlanishi va o’zgarish bosqichlarining xususiyatlarini aniqlashda folklorizmlar alohida o’rin tutadi.
Xalq ijodining gultoji hisoblangan dostonlarimiz matnida uchraydigan folklorizmlarni o’rganish nafaqat o’zbek tili, balki umumturkiy til uchun ham muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan, folklorizmlarni tadqiq etish faqatgina folklorshunoslarning emas, balki tilshunoslarning ham oldidagi vazifa hisoblanadi.
Adabiy til leksikasining shakllanishi, rivojlanishi va o’zgarish bosqichlarining xususiyatlarini aniqlashda folklorizmlar alohida o’rin tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. – Tosh: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti. 2000-2005. – 23469 b.
   
2. 
   Jo’rayev M., Eshonqulov J. Folklorshunoslikka kirish. – Tosh. 2017. –
   

174 b.

3. 
   O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 tomlik. Birinchi jild. (A-D) – Toshkent: O’zbekiston nashriyoti, 2020. – 679 b.
   
4. 
   O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 tomlik. Ikkinchi jild. (E-M) – Toshkent: O’zbekiston nashriyoti, 2020. – 671 b.