Ozbek tilida modallik

Ozbek tilida modallik

Mukhabbat Kurbanova¹

Abdujabbor Omonov²

O`zbek tilida modallik kategoriyasini ifodalashda modal fe'llar bilan birga modal so'zlarning ahamiyati juda katta.

Modallik so'zlovchining ifodalanayotgan fikrga munosabatini bildiruvchi grammatik-semantik kategoriya sifatida namoyon bo'lishi, aytilayotgan fikrning real-noreal holatga munosabati (tasdiq-inkor, mumkinlik, taxmin, shubha kabilar) turli vositalar orqali ifodalanishida ko’zga tashlanadi. Modal sozlar nutqda eng kop pragmatik ahamiyatga ega bolgan birliklar hisoblanadi. Sozlovchi маълум нарса ёки воқеа-ҳодиса хусусида фикр юритиш жараёнида шу нарса ёки воқеа-ҳодисага ўз муносабатини билдиради. Ана шу муносабатни ифодалаш зарурияти эса модал сўзларни қўллашga yol ochadi. Shu sababdan modallar muloqotda sozlovchi maqsadi bilan bogliq holda turli pragmatik ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi.

Odatda modallik semantik kategoriy sifatida bir necha guruhlarga ajratiladi:

Voqelikning subyekt yordamida ifodalanishiga ko’ra: ehtimollik, zaruriyat, xohish-istak; voqelikka qaratilgan munosabatga yondashuvga ko’ra: tasdiq va inkor; so’zlovchining voqelikka ishonchlilik darajasiga ko’ra: ishonch, ikkilanish, ishonchsizlik; so’zlovchining his-tuyg’ularining ifodalanishiga ko’ra: quvonch, qayg’u, hayrat, xavotir, uyat, qo’rqinch, achinish, qiziqish; konnotativ modal ma’nolarni ifodalashiga ko’ra: sevish, erkalash, hurmat, kichraytirish, kamsitish; subyektning reaksiyasiga ko’ra: tanbeh, talab, ruhsat (ijozat), taklif (maslahat), mamnuniyat. Bu maqolada yuqoridagi ma'nolarning o`zbek tilida ifodalanishiga e`tibor qaratamiz. O`zbek badiiy matnlaridan olingan misollar asosida, bu masalani korib chiqamiz.

Har qanday matnda, nutqiy muloqotda modal sozlarning ahamiyati juda katta. Chunki modallik gapning kesimini shakllantiruvchi grammatik kategoriyadir. Hatto ba’zi tilshunoslar modallikn kesimlikka tenglashtiradilar. Sozlovchi biror narsa yoki voqea haqida xabar berar ekan, unga oz munosabatini ham ifodalaydi, bu munosabat neytral yoki neytral bolmasligi mumkin. Shunga kora tilshunoslikda modallik ikkiga ajratiladi: obyektiv va subyektiv modallik (Nurmonov, 1992). Modal sozlar kopgina tilshunoslar tomonidan sўзловчининг ifodalayotgan фикрга муносабатини /модал маънони/ ифодаловчи сўзлар sifatida talqin qilinadi. Ozbek tilida modal sozlar subyektiv modallikni ifodalshga xizmat qiladi. Bundan tashqari modal sozlar matnning tarkibiy qismlarini boglashga ham xizmat qiladi. Rus tilshunoslaridan A.N.Tixonov, N.N.Xolodov ozbek tilshunoslaridan A.G`ulomov, I.Rasulov, S.Saidovlar modallarning matnni shakllantirishdagi roliga alohida ahamiyat beradilar. Бу эса ўз навбатида матн тахлилига йўл очади.

Kalit sozlar: Modal sozlar, modallik, obyektiv modallik, subyektiv modallik, matnning tarkibiy qismlarini boglash

Adabiyotlar

Bu qismni hozir yozib tashlayman

Kechagiingliz tilidagi adabiyotlarni bu yerga qoshing
Холодов Н.Н. «Модальные слова». Современный русский литературный язык. М., 1981, стр. 253.

Тихонов А.Н. «Модальные слова». Современный русский литературный язык. Л., 1988, стр. 488

1^Professor of the Department of Modern Turkish Language and Literature of Niyda Omar Kholisdamir University / Professor of the Department of Uzbek Linguistics at the Tashkent State Uzbek Language and Literature University named after Alisher Navoi , [e-mail]

2^ Namangan Davlat universiteti ozbek tilshunosligi kafedrasi oqituvchisi