O‘zbek tilida “Ma’naviyat” semali leksik birliklarning semantik tahlili

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. Bob bo„yicha  xulosalar 

 

 

Semantik  maydon  atamasi,  G‗arb  tilshunosligi  ta‘sirida  shakllandi. 

To‗g‗ri,  bir  qarashda  shunday.  Lekin  bizning  tilimizda  Zardushtiylik  dini 

davridayoq  so‗zlar semantik  maydonga  ajratilgan. Faqat  ―ma‘no  maydoni‖  deb 

e‘tirof  etilmagan.  Masalan,  Zardushtiylik  dini  davrida  iste‘molda  bo‗lgan 

so‗zlarga  diqqatimizni  qaratadigan  bo‗lsak,  bu  so‗zlarni  ikki  turdagi  ma‘no 

maydoniga,  ma‘no  tizimiga  ajratishimiz  mumkin.  Birinchi  ma‘no  maydoniga 

ezgulik  ma‘nosini  o‗zida  jamlangan  so‗zlarni  kiritsak,  ikkinchi  ma‘no 

maydoniga yovuzlik ma‘nosini beradigan so‗zlarga ajratishimiz mumkin. 

---

31 

 

 

―Ezgulik‖  ma‘no  maydoni:  Axuramazda,  Mitra,  Anaxita,  quyosh,  yel, 

olov, saxiylik, sadoqat, do‗stlik, mehr, mehnat va boshqalar. 

 

―Yovuzlik‖  ma‘no  maydoni:  Axiraman,  bo‗xton,  urush,  hasad, 

qurg‗oqchilik, xasis, o‗g‗rilik, tuhmat, dangasalik. 

 

Moziyga  nazar  tashlab,  milliy  qadriyatlarimiz  asosi  bo‗lgan  ajdodlarimiz 

hayotiga,  jumladan,  Amir  Temur,  Alisher  Navoiy,  Mirzo  Bobur,  Rumiy 

merosiga  yoki  tilshunos  olim  A.Sobirovning  dissertatsiyalarida  keltirilgan 

Abdulla  Avloniyning  asariga  to‗xtaladigan  bo‗lsak,  bu  asarda  Avloniy  inson 

xulqlarini  ikki  maydonga  ajratadi:  yaxshi  xulqlar  va  yomon  xulqlar  deb 

tavsiflaydi.  

 

Yaxshi  xulqlar:  diyonat,  g‗ayrat,  riyozat,  qanoat,  ilm,  sabr,  intizom, 

vijdon,  vatanni  suymak,  iffat,  hayo,  idrok,  iqtisod,  itoat,  sadoqat,  muhabbat, 

kechirish, ibrat. 

 

Yomon  xulqlar:  g‗azab,  shahvat,  adovat,  g‗iybat,  haqorat,  hasad,  nifoq, 

tama, zulm, chaqimchilik. 

 

Bejizga  yuqorida  biz,  moziyga  nazarga  tashlasak  degan  iborani 

qo‗llaganimiz yo‗q, boisi dunyo tilshunosligida bo‗layotgan yangiliklarni kutib, 

________________________

         

1

 Sobirov A. O‗zbek tilining leksik sathini sistemalar sistemasi tamoyili asosida tadqiq etish. – T., Ma‘naviyat. 2004, 104-b. 

axtarib  yashagandan  ko‗ra,  o‗z    tariximizda  bo‗lgan  jarayonlarno  o‗rganib, 

tilimizdagi  xususiyatlarni  qaytadan  kashf  qilib,  jahon  tilshunosligiga  tatbiq 

qilishimiz kerak. 

 

Hozirda  G‗arb  tilshunosligi  ta‘sirida  tilimizga  bir  yangi  nazariya  sifatida 

kirib kelgan ―Antroposentrik nazariyasi‖ ni olaylik. Buni ham ―Antroposentrik‖ 

deb  ilmiy  yangilik  bo‗yog‗ini  oshirmoqdamiz,  lekin  bu  nazariyani  islom 

dinidan,  Amir  Temur,  Alisher  Navoiy  davridan  yoki  Rumiy  asarlariga  nazar 

tashlagan holda tahlil qiladigan bo‗lsak, ―Antroposentrik nazariya‖  o‗zimizning 

mental, milliylik xususiyatiga ega ekanligiga guvoh bo‗lishimiz mumkin.  

---

32 

 

 

Bugungi kun tilshunosligidagi ―Inson konsepti‖ g‗oyasi global  mavzuga 

aylangan.  Davlatimizda  yuritilayotgan  siyosat,  amalga  oshirilayotgan  chora-

tadbirlarning ham bosh maqsadi ―Inson va uning farovonligi‖ shiori ostida olib 

borilmoqda  va  shu  o‗rinda  ―til  ijtimoiy  hodisa,  jamiyat  hayotidagi  har  bir 

yangilik  birinchi  navbatda  tilda  aks  etadi‖  degan  nazariyani  eslatib 

o‗tmoqchimiz.  Ana  shu  nazariyadan  kelib  chiqib,  tilni  antroposentrik  nazariya 

asosida tatbiq qilishimiz, bu sof o‗zbekona nazariyalardan biri deb ayta olamiz. 

Bobimiz  xulosasi  sifatida  yuqorida  keltirilgan  fikrlarni  umumlashtirib,  tilni 

o‗rganish jarayonini biz o‗z qadriyatlarimizga tayangan holda olib borishni bosh 

maqsad sifatida belgilashni lozim topdik.