Ozbek tili

Orfoepiya haqida umumiy malumot. 

          Orfoepiya  (grekcha  «to‘g‘ri»  va  «nutq»  elementlaridan  tuzilgan)  adabiy  talaffuz 

qoidalari to‘plamidir. Adabiy til qonuniyati asosida to‘g‘ri yozish qanchalik muhim bo‘lsa, 

to‘g‘ri  talaffuz  qilish  ham  shunchalik  zarurdir.  Talaffuzni  belgilashda  esa,  tovushlarning 

to‘g‘ri  aytilishi  ahamiyatlidir.  Tovushlar  buzib  talaffuz  qilinsa,  so‘zning  manosi  buziladi, 

ta’siri  yo‘qoladi. Adabiy talaffuz qoidalarini  belgilashda  tovushlari, urg‘u, intonatsiya  kabi 

vositalarga asoslaniladi.  

O‘zbek  tilida  so‘zlashuvchilar  o‘zbek  adabiy  tilida,  shuningdek,  o‘zbek  tilining 

mahalliy sharoitiga xos sheva va dialektda ham so‘zlashadilar. Shunga ko‘ra o‘zbek adabiy 

tili  talaffuzi  dialekt  va  sheva  talaffuzidan  farq  qiladi.  Masalan:  adabiy  tildagi  keldik  so‘zi 

shevalarda keldu, kelduvuza, kelduvuz, keldimiz, galdik kabi: adabiy tildagi u erga, bu erga 

so‘zlari  shevalarda  o‘tga,  bo‘tga,  aqqa,  baqqa  kabi  talaffuz  qilinadi.  Bu  so‘zlarning 

shevalardagi  bunday  talaffuz  variantlari  adabiy  til  ananalariga  mos  kelmaydi,  yani  bunday 

talaffuz bir yoki bir tipli shevalarga xos bo‘lgani uchun umumxalq tilining talaffuzini o‘zida 

aks ettirmaydi, og‘zaki nutqda har xillikni ko‘paytiradi.  

Og‘zaki  nutqning  to‘g‘ri  talaffuz  qilish  normasi  sifatida  ko‘pchilik  shevalarga  xos 

bo‘lgan,  umumxalq  tilining  talaffuzini  o‘zida  aks  ettiradigan  holatlar  olinadi.  Masalan: 

maktab, odob, kitob kabi so‘zlarning oxirida b undoshining og‘zaki nutqda jarangsizlashib p 

tarzida talaffuz etilishi; do‘st, go‘sht, g‘isht, xursand, baland kabi so‘zlarning oxiridagi t, d 

tovushlarining  og‘zaki  nutqda  tushib  qolishi  ko‘pchilikning,  umumxalq  tilining  talaffuzini 

o‘zida  aks  ettiradi.  Albatta  bunday  holatlarni  to‘g‘ri  talaffuz  orfoepiya  normasiga  mos 

keladi  deyish  mumkin.  O‘zbek  tili  orfoepiyasining  to‘g‘ri  talaffuz  normalarini  belgilashda 

fonetikaning, ayrim tovushlar talaffuzi qonuniyatlarining roli kattadir.  

Demak,  orfoepiya  adabiy  til  uchun  yagona  talaffuz  meyori  bo‘lishini  talab  qiladi. 

Orfoepiyaning  adabiy  talaffuz  qoidalari  to‘plamiga  unli  tovushlarning  talaffuzi,  ayrim 

undosh  tovushlarning  talaffuzi,  ayrim  grammatik  shakllar  talaffuzi  kiradi.  Urg‘u  va 

intonatsiya ham to‘g‘ri talaffuz qilishda muhim ahamiyatga ega.  

1. Unli tovushlar orfoepiyasi.