O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin”

Ko‘z, oltin, temir, quloq, og‘iz
so’zlarini eshitganingizda, eng 
avvalo, nimalar ko‘z oldingizga keladi? 
2-topshiriq. Quyida berilgan birikmalar tarkibida kelgan 
ko‘z, oltin, temir, 
quloq
so‘zlarining qaysi ma’noda kelganini ayting. 
Derazaning ko‘zi, buloq ko‘zi, ishning ko‘zi, oltin bosh, oltin kuz, 
qozonning qulog‘i, temir intizom. 
Birinchi topshiriq orqali o‘quvchilar so‘zning o‘z ma’nosi nutq jarayoniga 
bog‘liq emasligini tushunib oladilar. 
Ikkinchi topshiriqda esa ko‘chma ma’no hosil qilish uchun nutq jarayoni 
zarurligini anglab yetdilar va topshiriqlardan qoida kelib chiqadi: 
So‘zlarning nutq jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan atash ma’nosi o‘z ma’no 
sanaladi
34
. 
So‘zning nutqda boshqa so‘zlarga bog‘lanib hosil qiladigan yondosh 
ma’nosi ko‘chma ma’no hisoblanadi. Masalan: 
Odamning qulog‘i
-o‘z ma’noda, 
qozonning qulog‘i
-ko‘chma ma’noda. 
Qoidadan keyin mavzuga oid mashqlar berilgan. Mahsqlar ko‘chma 
ma’noli so‘zlarni o‘z ma’nosida qo‘llanuvchi so‘zlardan ajrata olishlari uchun 
berilgan. Ammo ko‘chma ma’no turlari haqida ma’lumot berilmagan. Darslik 
34
Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., Jo‘raboyeva Z. Ona tili //Umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarining 5-sinfi uchun darslik. –Toshkent: Ma’naviyat, 2015. – B. 172.

---

37 
o‘quvchilarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib tuzilgan. Ular 5-sinfda 
ko‘chma ma’no turlarini qabul qilolmaydilar. So‘zning o‘z va ko‘chma 
man’nolarini farqlab oladilar. Quyidagi mashq ham so‘zlarning qaysi ma’noda 
qo‘llanganligini farqlay olishlari uchun berilgan.
Gaplarni o‘qing. So‘zlarning qaysi ma’noda qo‘llanganligini aniqlab, o‘zlari 
bog‘langan so‘zlar bilan birgalikda o‘z ma’no va ko‘chma ma’no sarlavhasi ostida 
ikki ustunga ajratib yozing. 
1.Osmon uzoq, yer qattiq. (Maqol) 2.Qattiq ovoz eshitildi. 3.Uy supurilgan, 
toza. 4. Do‘stimning qalbi pok, toza.