O‘zbek tili va adabiyoti

9. Gloss va interpolyasiyalar tahlili. Qo‘lyozma nusxalarning hoshiyalarida uchraydigan izohlar, to‘ldirishlar, konkretlashtiruvchi mulohazalar, boshqa manbalarga havolalar, Qur’oni karim oyatlari yoki hadislardan shu munosabat bilan keltirilgan misollar matnshunoslikda gloss deb ataladi. Ular asosiy matndan alohida bo‘lib, umumiy mazmunni to‘ldirishga xizmat qiladi. Zamonaviy matnshunoslikda izohlar nomi ostida keltiriladigan barcha ma’lumotlar glossga taalluqlidir. Qadimiy manbalarda ularni sahifadagi asosiy matn hoshiyasida yozish rasm bo‘lgan. Ammo qo‘lyozmadan nusxa ko‘chirish jarayonlarida ayrim xattotlar hoshiyadagi bitiklarni asosiy matnga qo‘shib yuborgan holatlar ham uchraydi. Bunday o‘zboshimcha tahrir interpolyasiya deyiladi. Interpolyasiyani asosiy matndan ajrata olish matnshunos oldida turgan murakkab vazifalardandir. Matnshunos asosiy matnning o‘ziga xos uslubi va strukturasini jiddiy o‘rganish orqali interpolyasiyani aniqlashi mumkin. SHuningdek, qo‘lyozma matnining ilgari o‘chib ketishi, yirtilishi natijasida ma’no mavhumligiga sabab bo‘lgan o‘rinlarini va ayni shu nusxadan ko‘chirilgan keyingi nusxalardagi matn bo‘laklarini qiyoslash orqali interpolyasiyani ajratib olish mumkin.
10. Qo‘lyozma nusxalar o‘rtasidagi farqlar tahlili. Matnshunos qo‘lyozma asar nusxalari ustida ishlar ekan, ularning qaysi matndan ko‘chirilganligini aniqlashi nusxalar o‘rtasidagi farqlarning paydo bo‘lish sabablarini oydinlashtiradi. Bu jarayonda nusxalardagi matniy o‘zgarishlar xronologik tartibda guruhlashtiriladi va eng qadimiy nusxalar bilan solishtiriladi. Ushbu tahlil natijasida asarning dastlabki varianti haqida muayyan tasavvurga kelinadi.
11. Nusxalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va munosabatni aniqlash usuli. Qo‘lyozma va toshbosma usullarida chop etilgan asarlar o‘rganilayotganida muayyan asarning qaysi matn asosida ko‘chirilganligini aniqlash muhim hisoblanadi. O‘rganilayotgan asar asl nusxa yoki yagona kopiya sifatida etib kelgan bo‘lsa, tabiiyki, ushbu usul qo‘llanmaydi. Biroq asl nusxa ham, ko‘plab kopiya nusxalar ham mavjud bo‘lgan taqdirda matn tarixini yoritish nuqtai nazaridan, shuningdek, nusxalarning jo‘g‘rofiy-hududiy va davriy jihatdan ko‘p yoki kam ko‘chirilganligi, sifat darajasiga qarab o‘sha davrlardagi adabiy jarayonlar va mazkur asarga bo‘lgan munosabat aniqlanadi.
12. Matnlarni klassifikatsiya qilish (tasniflash) usuli. Matnlar janr va nashr turlari bo‘yicha tasniflanadi. Janr turlariga adabiy (devon, doston-masnaviy, qasida va shu kabilar), tarixiy (tarix-yilnomalar, tazkira-esdalik, manoqib, vaqfiya va shu kabilar), yozishmalar (maktubot, ruq’aot, munshaot va shu kabilar), diniy (tafsir, ta’vil, fiqh, kalom, tasavvuf va shu kabilar), fan sohalariga bag‘ishlangan matnlar kiradi. Turli to‘plamlar, monografik risolalar, majmualar, bayozlar shaklida ko‘chirilgan yoki toshbosma usulida chop etilgan asarlar nashr turlari bo‘yicha tasniflanadi.Tasniflash matnshunos uchun muhim ahamiyatga ega. Zero, tadqiq etilayotgan matn turli janr va nashr turlariga xos belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, tazkiralarda biografik ma’lumotlar bilan birga she’rlardan parchalar, xatlardan namunalar yoki tarixiy lavhalar qorishiq keladi. Devonlar esa, muayyan strukturaga ega bo‘lib, bu tartib buzilishi uning majmuaga aylanib qolishiga olib keladi. Bayozlar tazkiralar kabi to‘plam-antologiyalar xarakterida bo‘lsa-da, ularning tarkibini shoirlar ijodlaridan namunalar tashkil etadi.
13. Tekstologik belgilarni aniqlash usuli. Qo‘lyozma asarlar o‘z ko‘chirilish tarixining muayyan bosqichlarida boshqa nom ostida ko‘chirilishi ham mumkin. Asarning xalq orasida mashhur bo‘lgan nomi yoki shu janr guruhiga kiruvchi atamalar bunga sabab bo‘ladi (masalan, “Hidoya”, “Muxtasar”, “Viqoya” yoki “Xazoyin ul-maoniy”, “Chor devon” kabilar). Asarning asl nomini tiklash uchun matnshunos o‘zi tadqiq etayotgan qo‘lyozma asarning nusxalarini qiyosan o‘rganib, saralash yo‘li bilan ular orasidan matni aynan takrorlanayotganlarini ajratib oladi. Ularning ahamiyatga ega o‘xshash jihatlarini, ya’ni tekstologik belgilari o‘rtasidagi mutanosiblikni tiklaydi. Nomi bir xil bo‘lgan matnlar o‘rtasida farq bor yoki yo‘qligini kuzatadi. Tekstologik belgilar barcha tavsifiy alomatlar, tahrir izlarini o‘z ichiga oladi.
14. Matnni tiklash (rekonstruksiya) usuli. Matnshunos asosiy matnni tuzishda qo‘lyoma asar nusxalarida uchraydigan farqlar, tushirib qoldirish yoki qo‘shib yozish kabi holatlarga duch keladi. Ularning to‘g‘ri-noto‘g‘riligini tekshirish va aniq to‘xtamga kelgandan so‘ng asosiy matnga tuzatish kiritish matnshunosdan katta mehnatni talab qiladi. Bu jarayonda yuqorida tilga olingan ayrim usullardagi kabi qadimiyroq nusxalarga tayanish ish bermaydi. Matnshunos birlamchi matn bilan o‘zi tuzatayotgan asosiy matn orasida ko‘chirilgan nusxalardagi matn bo‘lagini chiroyli va yaxshi o‘qilayotgani nuqtai nazaridan emas, mantiq jihatidan bog‘lanishi va muallifning g‘oyaviy-badiiy saviya va darajasiga mutanosibligi jihatidan kelib chiqib tahlil qilishi lozim.
15. Matnni sanalashtirish usuli. Matnning sanasi bo‘lmagan taqdirda matnshunos nusxalardagi tafovutlar, birlamchi matn varianti haqida xulosa chiqarishga qiynaladi. Qo‘lyozma asarni yoki uning nusxasini sanalashtirish nusxaning tavsifiy belgilari, qog‘ozi yoki hoshiyalardagi qaydlar vositasida taxminan belgilanishi mumkin. Sananing belgilanishi nusxalar tahriri va boshqa xronologik voqealarning matn ko‘chirilishi bilan bog‘liq jarayonlarga ta’sirini aniqlash uchun muhimdir.
16. Matnning yaratilish joyini aniqlash usuli. Matn muallifi aniq bo‘lmagan holatlarda matnning yaratilish joyiga qarab muayyan xulosalarga kelish mumkin. Bunda matn voqealari bayoni, hoshiyalar va ochiq sahifalardagi qaydlar, muhrlar kabi matn tarixini ochishga imkon beradigan barcha imkoniyatlar o‘rganiladi. Matndagi shevaga xos fonetik, morfologik va leksik shakllar, muayyan makonga xos marosim va urf-odat, an’analar matnning yaratilish joyini aniqlashda yaxshi ko‘rsatkich bo‘la oladi.
17. Atributsiya va ateteza. Atributsiya deganda matn muallifini aniqlash tushuniladi. Ateteza esa, muayyan asarning muallifi noto‘g‘ri ko‘rsatilgan taqdirda uni noo‘rin mualliflikdan himoya qilishga aytiladi. Atributsiya holatida matnshunos matnning, masalan, g‘azaliyot bo‘ladigan bo‘lsa, maqta’dagi taxallus vositasida, matn klassifikatsiyasi, sanalarni belgilash, tekstologik belgilar, matnning yaratilish joyini aniqlash kabi bir qancha tekstologik tadqiq usullaridan foydalanib, muallif nomi va tarjimai holini tiklashi mumkin. Ateteza holatida esa, bahs qilinayotgan muallifning barcha asarlari qiyosan o‘rganilib, hududiy va davriy, g‘oyaviy, uslubiy, tekstologik jihatdan kompleks tadqiq amalga oshiriladi va xulosa chiqariladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tadqiq usullari matnshunoslikning qo‘lyozmalar bilan bog‘liq faoliyat sohasida qo‘llanadi. Zamonaviy adabiyotlar, adabiy arxiv materiallari, davriy matbuot tadqiqi bilan shug‘ullanadigan matnshunoslik tadqiq usullari ulardan farq qiladi.
Tekstologik prinsiplar tuzilajak matn shakllariga bog‘liq ravishda qo‘llanadi. Matnshunos barcha nusxalarni kuzatuvga olish, nusxalarni saralash, asarning qadimiy, ishonchli nusxasini tayanch nusxa sifatida olish, asar mazmuni, g‘oyasi, matn tarixini chuqur o‘rganish va aniq xulosaga kelish, jalb etilgan nusxalar matnini tanqidiy o‘rganish, matniy o‘zgarishlarni ilmiy apparatda qayd etish, matn shaklini yodgorlik yozilgan grafikada nashr qilish prtinsiplari asosida ish ko‘radi. Shular bilan birga muayyan shaklda tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan umumiy prinsiplar ham bor. Bunday prinsiplar matniy tafovutlarni jadvallarda ko‘rsatish, matn strukturasini saqlash, nashr yordamchi ilmiy apparatini qo‘llash, jalb etilgan nusxalarni saralash, ularni tayanch, yordamchi va nazorat nusxalariga ajratish, qo‘lyozma nusxada yordamchi nusxalarni shartli belgilar bilan nomlash, original yozuvni saqlash, transliteratsiya kabi bir qancha prinsiplardan iborat.