O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi tilshunoslik o’quv-uslubiy majmua

O’QUV MATERIALLARI

1-ma’ruza: TIL – BELGILAR SISTEMASI
2 soat
Reja:

1. 
   Tilning semiotik tabiati
   
2. 
   Til birliklarining tizim sifatidagi munosabati.
   
3. 
   Til strukturasi elementlari – til sathlari.
   
4. 
   Tilshunoslik fani bo‘limlari
   

Tayanch so‘z va birikmalar: Semiotik, tabiiy belgilar, sun’iy belgilar informatorlar, kommunikativ belgi, signallar, belgilar, mimika, til strukturasi, fonetika, fonologiya, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, akustik, artikulyasion, vokalizm, konsonantizm, monoftong, diftong, triftong, morfema, prefiksal, infiksal, postfiksal, reduplikatsiya, ichki fleksiya, suppletivizm, sintetik vosita, analitik vosita, leksikografiya, orfoepik, morfem, chastotali lug‘at, ters lug‘at, dialektal lug‘at, terminologik lug‘at, etimologik lug‘at, sinxronik, diaxronik.

Tilning semiotik tabiati. Semiotika boshqa fanlar qatori lingvistikaga tegishli bo‘lib, aloqa vositasi bo‘lgan inson tilini o‘rganadi. Semiotika lingvistikadan materiallar yig‘adi, shuningdek, kibernetikadan, biologiyadan, psixologiyadan, jamiyatshunoslikdan, madaniyat tarixidan, adabiyotshunoslikdan foydalanadi.
Shunga qaramay, o‘z navbatida, u ham ushbu fanlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ya’ni u fanlarning birlashishidan rivojlanadi.
Semiotik fikrlar belgilarning tushunchalar bilan bog‘lanishida, belgining muammosi bilan Arastu va B.Brextlar shug‘ullanganlar. Shuni aytish kerakki, belgilar muammosining tarixini Yevropaliklar doimo o‘rganib kelishgan. Qadimgi Rim antik davrida ham semiotika o‘rganilgan. XVI-XVII asrlarda belgilar muammolari bilan Lokk, Gassendi, Kondilyaklar shug‘ullanishgan. Tilshunos olim Ferdinand de Sossyur umumiy ko‘rinishdagi til birliklarini o‘rganib chiqadi. Til belgisining sxemasini yaratadi. Sossyur belgilar nazariyasida ifodalovchi va ifodalanuvchi tomonlar borligini aytadi.
Tilning ijtimoiy hodisa ekanligi izoh talab qilmaydi, albatta. Shuningdek, tilning kishilar o‘rtasidagi eng muhim aloqa vositasi sifatida ta’riflanganligi ham ma’lum. Lekin bu ta’rif tilning vazifasiga ko‘ra mohiyatini belgilab beradi. Tilning material nuqtai nazaridan nimani taqozo etishining bunga aloqasi yo‘q. Bu jihatdan til o‘ziga xos murakkab sistemani tashkil etadi. Shuning uchun Ferdinand de Sossyur: “Til tafakkurni ifoda qiluvchi belgilar yig‘indisidan iboratdir”, - deb javob beradi. Shuning uchun Sossyur lingvistik ta’limotida lingvistik belgi masalasi markaziy o‘rinni egallaydi [A.Nurmonov, 2009: 35].