O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi tilshunoslik o’quv-uslubiy majmua

Nutq tovushlarining o‘zgarishi. Nutq tovushlarini talaffuz qilganimizda turli xil o‘zgarishlarga uchraydi. Ba’zan tovush almashishi, ba’zan tovush tushishi hodisasi ro‘y berishi mumkin. Bulardan tashqari tovush o‘zgarish hodisalarining quyidagi turlari mavjud. Singormanizm, assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza, tovush orttirilishi, tovush moslashuvi va boshqa hodisalar.
Singormanizm hodisasi. Singormanizm unli tovushlarning moslashuvi, ohangdorligi, uyg‘unligini qamrab oladi. Singormanizm hodisasi faqat turkiy tillarga xos. Eski o‘zbek tilida bu hodisaga amal qilingan. Hozirgi kunga kelib, sekin-sekin bu hodisa unitilib ketayapdi. Bu hodisaga binoan so‘zlarning birinchi bo‘g‘inida qanday unli kelsa, keyingi bo‘g‘inda ham shu unli kelishi lozim. Masalan: uzum, quruq, burun kabi.
Dissimilyasiya hodisasi. Dissimilyasiya ikkita o‘xshash tovushning noo‘xshash tovushga aylanib ketish hodisasidir. Dissimilyasiya hodisasi ham ikki xil bo‘ladi: a) progressiv dissimlyasiya: zarur – zaril, birorta - bironta. b) regressiv dissimliyasiya: koridor- kolidor, ittifoq – intifoq kabi.
Assimilyasiya hodisasi. Assimilyasiya qator kelgan tovushlar bir-biriga ta’sir qilib o‘xshash tovushga aylanib ketishidir. Bu hodisa ikki xil bo‘ladi. a) oldingi tovushning keyingi tovushgi o‘ziga moslashtirishi progressiv assimlyasiya deyiladi: aytdi –aytti, yurakga – yurakka. b) keyingi tovushning oldingi tovushni o‘ziga o‘xshatib olishi regressiv assimlyasiya deyiladi: tuz+siz –tussiz, bir+ta – bitta kabi.
Metateza hodisasi. Metateza undosh tovushlarning talaffuzga qulay bo‘lishi uchun o‘rin almashinishidir: yomg‘ir – yog‘mir, tuproq – turpoq, aylanmoq – aynalmoq kabi.
Tovush orttirilishi hodisasi. Tovush orttirilishi hodisasi so‘zning barcha o‘rinlarida, ya’ni boshida, o‘rtasida, oxirida kuzatiladi: stadion – istadion, spravka – ispravka, fikr – fikir, tank – tanka kabi.
Tovush moslashuvi hodisasi. Bu hodisa bo‘yicha so‘zlarni talaffuz qilish paytida ikki jarangsiz tovushdan biri ikkinchisini o‘ziga qisman o‘xshatib oladi: to‘qson – to‘xson, taqsim – taxsim, maqsad – maxsad kabi.