O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

hodisalarni ko‘ramiz:


1. Vosita kelishigi / -n //- in //- in //-u n //~ u n j yordami bilan


boshqarish qadimgi va eski turkiy tilda keng iste’molda bo‘lib, bu
kelishik eski o ‘zbek tilida XV asrning b irin ch i yarm igacha


qo‘llangan. Bu kelishik shaklida bo'lgan ayrim so‘zlam i (qishinyozin, ostin-ustin va boshqalar) hozirgi zam o n tilid a vosita


kelishigida deb bo‘lmaydi. Shuning uchun ham bu so‘zlar ravish


bo‘lib, hokim so‘z bilan bitishuv munosabatiga kirishadi.


Xuddi shuningdek, -gárü / / -qaru shaklliy so‘zni jo ‘nalish kelishigi vositasi bilan boshqarish eski turkiy tilda kam qo‘llanadi,


eski o‘zbek tilida iste’moldan chiqadi (bu shakldagi so‘zlar vosita


kelishigidagi kabi ravishga o ‘tadi). Tushum kelishigining ~ig//-üg


//-g V ~l8 Z-ug' shakllari yordami bilan boshqarish ham eski o‘zbek


tilida iste’moldan chiqadi.


2. B oshqarish m unosabatini yuzaga ch iq arg an -da //- ta


qo'shim chasi qadimgi turkiy tilda va qisman 0 ‘rta Osiyo turkiy


tilda (QB, M K, H H ) o‘rin-payt va chiqish kelishiklari mazmuni


m unosabatlarini ifodalash u ch u n xizm at qilgan: Qara koltá


süyüshdimiz (KT). Tübüt qag'anta bolen kálti (K T). Quti kündá


artti (QB). Bu at anda yig (M K ).


0 ‘rta Osiyo turkiy tilda chiqish munosabatini ifodalash uchun


maxsus -dan //-tan, -din -tin qo‘shimchalari qo‘llana boshlaydi,


eski o‘zbek tilida bu vosita yordam i bilangina chiqish munosabati


ifodalanadi. Shunday qilib, til taraqqiyotida boshqaruv munosabatini ifodalash uchun yangi bir gramm atik vosita o‘z o'm ini egallaydi.


3. Tushum kelishigidagi ot yoki olm oshni hozirgi zam on tilida o‘tim li fe’llar boshqaradi. Qadimgi va eski turkiy tillarda bu


kelishikdagi so'zlarni o‘timsiz fe’llar ham, olm oshlar ham boshqara


oigan: Gtükán yárig qontxm (T013.) Am subug* barahm — Ani suvi


bo‘ylab boraylik (Tog.) Emdi ani kím yátár (M K ). OI bu ishig‘


unadi (M K ). Sáni tágsá (QB). Korkliig tonug( ezüijá, tathg( ashig(


azinqa (M K).


Tushum kelishigi shaklidagi so‘z, hatto fe’lning o ‘zlik nisbatlari bilan ham birika oigan: OI bu ishig‘ag‘ruqlandi (M K ); ezürjni


yarfüma— o‘zingni adashtirma (QB).


Tushum kelishigidagi so‘zning bunday keng vazifasi eski o‘zbek


tilidayoq chegaralanadi.


Tushum kelishigi shakli yordam i bilan tuzilgan boshqaruv m unosabati taraqqiyotining yana bir xususiyati — bunday birikm alam ing qo‘shma so'zga o'tishidir (bunda tobe so‘z belgisiz tushum kelishigi shaklida b o ‘ladi): ovqatqildi, so *z qotdi, quloq soldi


va boshqalar.


Quyidagi birikmalar XI asrdayoq qo‘shma so‘zga o ‘tgan edi:


01 kisi aldi — u xotin oldi (M K ); okunchldrye — o ‘kingin, g‘am


ye (Q B); ezga amgak urur — o eziga tashvish orttiradi (QB).


4. K o ‘p yillik tarixiy taraqqiyot natijasida ayrim kelishik


shakllarining qo‘llanishida ham o ‘zgarish ro‘y berdi.


Jo 'nalish kelishigi shakii o'rn id a tushum kelishigi q o ‘Hanishi:


Yalrjuq am taqlashur — xalq unga tang qoladi (M K).