|
Xat – oppoq qog‘ozga bitilgan ko‘ngil.
Xat – sevinch, muhabbat, hayot mujdasi.
Xat – oyina, unda aks etar diydor.
Xat – asil, sevishgan yurakning sasi. (U.)
2) makon kelishik (o‘rin-payt, jo‘nalish, chiqish kelishiklari) formasida:
Har soat, har minut
Yuksalish – dillarda.
Yuksalish – so‘zlarda,
Yuksalish – minglarda. (H. O.)
6.Egani ta’kidlash uchun tire ishlatiladi. Bunda qiyoslash, o‘xshatish, ta’kidlash, zid qo‘yish, kutilmaganlik kabi ma’no ottenkalari ifodalanadi. Bunday egalar logik urg‘u olgan bo‘lib, ta’kidlash intonatsiyasi bilan aytiladi; kesim tarkibidan pauza bilan ajralib turadi; ta’kidlangan egalar quyndagicha ifodalanadi:
a) kishilik olmoshi bilan: U – bir zahar, U – bir o‘lim suvidir. (H. O.)
b) ko‘rsatish olmoshi bilan:
Bu – o‘limdan qo‘rqmaydigan kuch, Bu – otashin asil muhabbat. (U.)
v) sifatdosh bilan: Ishlagan o‘zar, ishlamagan – to‘zar. (Maqol)
g) ot bilan: Muz– to‘shagim bo‘ldi. Qirov –ko‘rpam... (U.)
Ba’zan gapdagi egani ta’kidlash uchun bu, u, shu, o‘sha ko‘rsatish olmoshlari qo‘llaiadi. Bular ham tire bilan ajratiladi («ta’kidlovchi ega»lardan sung vergul qo‘yiladi): ...Barqut fasl – bu, kuzning o‘zi. (U.)
d) egalik affiksi bilan shakllangan bo‘ladi:
Sening g‘oyang – goyamizdir. Sening so‘zing – so‘zimiz. (U.)
7.Poeziyada bir sintaktik butunlikni ifodalovchi birikmalarning bo‘linishini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Bunday sintagmalar (ko‘proq aniqlovchi-aniqlanmish, izohlovchi-izohlanmish, tarkibli kesimlar) bir satrdan (misradan) ikkinchi satrga bo‘lib ko‘chirilgan bo‘ladi. Bunda tire ularning bo‘linish nuqtasiga qo‘yilib, ajraluvchi sintagmalarning bir butun holda talaffuz etilishini ko‘rsatadi:
Uch gildirakli g‘altak –
Arava qilib berdim.
Ruliga esa yashil
Bayroqcha ilib berdim. («Fan va turmush»)
8.Uyushiq bo‘laklardan so‘ng kelgan umumlashtiruvchi so‘zlarni ajratish uchun ishlatiladi. Bunda tire umumlashtiruvchi so‘zdan oldin qo‘yilib, ajratish vazifasini bajaradi: Toshko‘mir, oltin, kumush, neft – rang-barang koning sara... (U.) –yong‘oq, olcha, asal – hammasi tog‘dan keladi, uqdingmi? (O.)
Ba’zan uyushiq bo‘laklar umumlashtiruvchi so‘zdan keyin kelib, ma’noni ta’kidlash uchun ishlatiladi. Bunda ular umumlashtiruvchi so‘zdan tire bilan ajratiladi yoki ikki tomondan tire bilan chegaralanadi: O‘yinlar ko‘p – qushim boshi», «chillak», «yong‘oq», «oshiq...»
Tire qo‘shma gap tarkibida ham keng qo‘llanadi. Bunda u qo‘shma gap tarkibidagi, gaplarni chegaralash, ajratish va muayyan gaplar orasidagi turli mazmuniy munosabatlarni ifodalash uchun ishlatiladi.
Tirening qo‘shma gap tarkibida qo‘llanishi tubandagicha:
1. Qo‘shma gap tarkibidagi ayrim gaplarning tugallanish chegarasini ko‘rsatib, uni ikkinchi gapdan ajratadi. Tirening bu xususiyati nuqta, so‘roq, undov, nuqtali vergul, ko‘p nuqtalarning ba’zi vazifasiga o‘xshaydi. «Lekin tire, ulardan farqli ravishda, tobe aloqadagi gaplarning tugallanish chegarasini ko‘rsatadi: Har kun deyarli hammaning qozonida yovg‘on sho‘rva, kora sho‘rva, ahyon-ahyonda yarim qadoq go‘sht bilan palov damlansa - uyda to‘y his qilasiz. (O.) Afsuski, yoshlik damlar o‘tdi – kishan bo‘ynida. (H. O.)
Tire ishlatilgan qo‘shma gaplarda quyidagicha mazmuniy munosabatlar mavjud bo‘ladi:
a) ta’kid munosabati: Ishq boshqa, xavas boshqa – bu yo‘lda xato qilma.
b) zidlik munosabati: It xuradi – karvon o‘tadi. (Maqol)
v) shart munosabati: Bolamga yana bir til tegdir - soqolingni bittalab yulaman, och arvoh! (O.)
g) sabab munosabati: shu yo‘l bilak bordik – etdik murodga...
d) payt munosabati: bunda ekspressiv ottenka, kutilmaganlik ma’nosi anglashiladi: Mundoq qarasam – gilos yonida pastakkina oshxona turibdi. (O.)
e) o‘xshatish munosabati: Suv keldi – nur keldi.
2.Ba’zan tire qo‘shma gap tarkibidagi gaplarning har xil munosabatini ifodalashi mumkin:
Shu yo‘l bilak bordik – baxt to‘la jahon –
Porloq istiqlol ko‘rsatdi jamol.
Bunda tire vositasida o‘xshatish va sabab munosabatlari ifodalangan.
3.Qo‘shma gap tarkibidagi gaplar to‘liqsiz gap formasida qo‘llansa, tushib qolgan bo‘lakning - asosan, kesimning – o‘rnini qoplash uchun tire ishlatiladi. Yaxshidan ot kolar, yomondan – dod. (Maqol) Oltin o‘tda bilinadi, odam – mehnatda. (Maqol)
4.Dialoglarda har bir shaxs nutqining birini ikkinchisidan ajratish, ularning boshlanish nuqtasini ko‘rsatish uchun tire ishlatiladi:
– Kimsan?
– Bedanaman,– dedi Afandi.
– Bedana dalada bo‘ladi, bu erda nima qilib yuribsiz?
– Bedananing uyi yo‘q, qaerga borsa: pitpildiq-pit-pildiq!
Ba’zan ilmiy adabiyotlarda aslini tarjimadan ajratish uchun tire ishlatiladi.
5.Ko‘chirma nutqli gaplarda muallif gapini ajratish uchun tire qo‘llanadi. Bunda muallif gapi ko‘chirma nutqning o‘rtasida yoki oxirida qo‘llangan bo‘ladi: – Balli, rahmat, kampir!– deydi dadam qulluq qilib.– Yaxshi bilgich tabib ekan. (O.)
Bu gapda uch tirening vazifasi bir xil emas. Birinchi va uchinchi tirelar ko‘chirma nutqning boshlanish nuqtasini ko‘rsatsa, ikkinchi tire muallif gapining ko‘chirma gapdan ajralishini, chegarasini ko‘rsatayotir. Demak, muallif gapi ko‘chirma gap o‘rtasida kelganda, ikki tire bilan ajratilmaydi. (Bu haqda quyida batafsil to‘xtalamiz.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
