Ozbek-Tariyx-1-70-(каракалпак). indd

Ekologiyalıq mashqalalar. Transshegaralıq dáryalar.
1990-jıllardan 
baslap Aral qayǵısın basınan ótkerip atırǵan barlıq eller BMSh, sonday-
aq, basqa xalıqaralıq hám regionallıq shólkem minberlerinen dúnya 
jámiyetshiliginiń dıqqat-itibarın usı mashqalaǵa, onı regionallıq hám 
globallıq qáwipsizlik penen tıǵız baylanıslı ekenligine qaratpaqta. 
Aral apatshılıǵı hám onı saplastırıw ilajların kóriw Ózbekstan sırtqı 
siyasatınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolıp esaplanadı. Ózbekstan 
Respublikasınıń Birinshi Prezidenti Islam Karimov 1993-jılı sentyabrde 

---

134
BMSh Bas Assambleyasınıń 48-sessiyasında hám 1995-jılı oktyabrdegi 
50-sessiyalarında sóylegen sózinde dúnya jámiyetshiligin Oraylıq 
Aziya regionındaǵı ekologiyalıq apatshılıq bolǵan Aral hám Aralboyın 
qutqarıwda járdem beriwge shaqırdı. Usı global mashqalanı BMSh 
shafeliginde xalıqaralıq finanslıq strukturalar, rawajlanǵan mámleketler 
járdemisiz ámelge asırıw múmkin emesligine BMShniń itibarın 
qarattı. 1993-jılı Qazaqstan, Qırǵızstan, Tájikstan, Túrkmenstan hám 
Ózbekstan shólkemlestiriwinde Araldı qutqarıw xalıqaralıq fondı (AQXF) 
shólkemlestirildi. 2010-jılı «Orta Aziyanıń transshegaralıq ekologiyalıq 
mashqalaları: olardı sheshiwde xalıqaralıq huqıq mexanizmlerin 
qollanıw» temasında ótkerilgen xalıqaralıq konferenciyada Islam Kari-
mov transshegaralıq dáryalar hám olardan paydalanıwda ádalat princi-
pine ámel etiw zárúrligi, keri jaǵdayda regionnıń eko álemine úlken 
apatlardı keltiriwi múmkinligi haqqında jáne bir ret xalıqqa málim etti.
2013-jılı Aralboyı ushın Ámiwdárya deltasındaǵı kishi suw 
basseyinlerin shólkemlestiriw, shorsızlandıratuǵın qurılmaǵa iye suw 
shıǵarıw qurılmaların qurıw, qorǵaw toǵayın payda etiw sıyaqlı joybar 
hám ilajların qarjılandırıwǵa qarjılar ajıratıw rejesi tastıyıqlanǵan. 
2013-jılı Ózbekstan Respublikası hám AQXFnıń sol waqıttaǵı 
Prezidenti I.A.Karimov baslaması menen BMSh Bas Assambleyasınıń 
68-sessiyasınıń rásmiy hújjeti sıpatında «Araldıń qurıwı aqıbetlerine shek 
qoyıw hám Aralboyı ekosisteması apatshılıǵınıń aldın alıw ilajlarınıń 
Baǵdarlaması» alǵa súrildi.
Global kólemde hám regionımızda ekologiyalıq jaǵdaydıń barǵan 
sayın tómenlewi hám dushshı suw tamtarıslıǵı sharayatında Oraylıq 
Aziyada suw resurslarınan aqılǵa muwapıq paydalanıwdı támiyinlew 
áhmiyetli másele bolıp qalmaqta. Oraylıq Aziyanıń eki tiykarǵı 
transshegaralıq dáryaları — Ámiwdárya hám Sırdárya tariyxtan region 
xalıqlarınıń ulıwma baylıǵı hám tirishilik deregi bolıp kelgenligi belgili. 
Usı dáryalardıń quyılıwı esabına Aral teńizi basseyni suw menen 
támiyinlengen. Usılardı esapqa alǵan halda, Ózbekstan Respublikası 
Tájikstan hám Qırǵızstan Respublikaları tárepinen dúnya kóleminde 
úlken plotinalar, Ámiwdáryanıń joqarı bóliminde biyikligi 350 metrdi 
quraytuǵın Roǵun hám Sırdáryanıń joqarı bóliminde Qambarata 
GESlerin qurıw boyınsha alıp barılıp atırǵan islerge biypárwa qarap 

---

135
tura almadı. Ózbekstan Ámiwdárya hám Sırdáryanıń tábiyiy aǵısına, 
qorshaǵan ortalıqqa, haywanat hám ósimlik dúnyasına qanday tásir etiwi 
múmkinligin anıqlaw maqsetinde BMSh shafeliginde qalıs xalıqaralıq 
tekseriwden ótkeriliwi kerek, dep esapladı.
Tájikstan hám Ózbekstan ortasındaǵı eki tárepleme qatnasıqlar 
transshegaralıq dáryalardı basqarıw tarawındaǵı birge islesiwdiń joqlıǵı 
sebepli ele qıyın bolıp qalmaqta. Ózbekstan I. Karimov Prezidentligi 
dáwirinde Roǵun GESniń qurılısına qatań qarsı shıqqan. Mámleket 
usı GEStiń qurılısı menen dáryalar suwı kemeyip ketiwin málim 
etken, sonday-aq, GES plotinası buzılatuǵın bolsa, ekologiyalıq 
apatshılıq qáwpi menen xabarlandırǵan. Shavkat Mirziyoev Prezidentlik 
lawazımına kiriskennen keyin, Ózbekstannıń Roǵunǵa bolǵan poziciyası 
biraz ózgerdi. 2017-jıldıń jazında Ózbekstan Roǵun GES qurılısına qarsı 
emesligin, tek bul proceste Ózbekstan milliy mápleri de esapqa alınıwı 
lazımlıǵın málim etti.