O‘zbek qissalari poetikasi

IMPROVIZASIYA (lot. improvisus – kutilmagan, birdan) – badiiy ijodning alohida bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda asar byevosita ijro jarayonida yaratiladi. I. ko‘proq ijro bilan bog’liq san’at turlari (musiqa, raqs, tyeatr san’ati)da, shuningdyek, shye’riyatda kuzatiladi. I.ning ildizlari folklordan suv ichadi. Xalq baxshilari (aedlar, bardlar, qo‘bizchilar, oqinlar, oshiqlar va b.) folklor namunalarini ijro qilish jarayonida I. yo‘li bilan ularga yangiliklar qo‘shib borishgan, shu yo‘l bilan yangi asarlar yaratishgan. Jumladan, tyermalarni ijro qilish, aytishuvlarda I.ning roli va ulushi syezilarli bo‘lgan. I. folklordan yozma adabiyotga, xususan, shye’riyatga ko‘chgan. O‘tmishda muntazam o‘tkazib turilgan nafis majlislardagi shye’rxonlikning ijro bilan bog’liqligi bunga asos bo‘lgan. SHye’riyatdagi I.ning o‘ziga xosligi avvaldan muayyan mavzu byelgilab qo‘yilishi, ya’ni ma’lum shart asosida voqye bo‘lishidadir (q. badiha, ekspromt).
INVYeKTIVA (lot. invehor – tashlanmoq, hujum qilmoq) – biron shaxs, ijtimoiy guruh yoki hodisani kyeskin tanqid qilish, fosh etish, qoralashga qaratilgan nutq. Janrlarni mazmun jihatidan tasniflagan holda ba’zan I.ni alohida lirik janr dyeb ko‘rsatish hollari ham uchraydi. Biroq bu unchalik to‘g’ri emas. CHunki I. turli adabiy shakllar, turli janrlarda namoyon bo‘ladi. Mas., antik Rimdagi ayblov nutqlari (Sisyeron. “Filippikalar”), ayrim epigrammalar, pamflyetlar, xatlar I. namunasi sanalishi mumkin. XX asr o‘zbyek shye’riyatida I. ruhida ko‘plab shye’rlar yaratilgan. Jumladan, CHo‘lponning “Ulug’ Britaniyaning bu kungi hukumatiga”, “Qo‘zg’olish”, G’afur G’ulomning “SHaraf qo‘lyozmasi” kabi shye’rlari I.ga misol bo‘la oladi.
INSSYeNIROVKA (lot. in – ga, scaena – sahna) – aslida sahnaga mo‘ljallab yozilmagan asarlarni (ko‘proq, epik asarlarni) sahnalashtirish uchun qayta ishlash. I. sahnalashtirilishi mo‘ljallangan asarning g’oyaviy-badiiy xususiyatlarini (asosiy mazmuni, syujyeti, uslubi va sh.k) qayta yaratishni taqozo etadi. Bu esa, originalga nyechog’li bog’langan bo‘lmasin, I. qiluvchidan ma’lum darajadagi ijodiylikni ham talab etishi shubhasiz, chunki asarni sahnaga moslashtirish undan nimanidir olish, nimalarnidir qo‘shishni taqozo etadi. YA’ni I. qilingan asar originalning asosiy mazmuni, muhim syujyet chiziqlarini saqlasa ham, unga tyeng bo‘lmaydi, mohiyatan u tamom boshqa asardir. Xuddi shu hol ko‘plab ijodkorlar, talabchan o‘quvchilarning I.ga nisbatan salbiy munosabatini kyeltirib chiqaradi. Radio va tyelyevidyeniyening rivojlanishi bilan bog’liq holda I.ning radioinssyenirovka, tyelyeinssyenirovka kabi ko‘rinishlari paydo bo‘ldi.
INTYeRMYeDIYA (lot. intermedius – o‘rtada joylashgan, ichidagi) – 1) o‘rta asrlar tyeatrlarida o‘ynalayotgan asosiy spyektaklning parda oralaridagi tanaffus payti ijro etilgan maishiy mavzudagi kichik hajviy sahna ko‘rinishi; 2) estrada san’ati va tyelyevidyeniyening rivojlanishi bilan bog’liq holda faollashgan komik xaraktyerdagi kichik dramaturgik janr, ba’zan miniatyura nomi bilan ham yuritiladi. O‘zbyek adabiyotida S.Ahmad, Alp Jamol kabi ijodkorlarning “Tyelyevizion miniatyuralar tyeatri” uchun yozilgan I.lari xalqimiz orasida shuhrat topgan. SHuningdyek, hozirgi vaqtda turli madaniy-ma’rifiy tadbirlarda (ko‘riklar, quvnoqlar va zukkolar bahsi va h.) ijro etilayotgan maishiy mavzulardagi sahna ko‘rinishlarini ham I. sanash mumkin. Ushbu sahna ko‘rinishlarini havaskorlarning (ko‘pincha, kollyektiv tarzda) o‘zlari yozishi e’tiborga olinsa, ularni zamonaviy folklor namunasi dyeyish mumkin.