O‘zbek punktuatsiyasi va uslubiyati dars rejasi

WOMAN: WITHOUT HER, MAN IS NOTHING (ayol kishining o‘rni ta’kidlangan)

“EATS SHOOTS AND LEAVES“

"EATS, SHOOTS, AND LEAVES"

1. Turg‘un ukam vrach bo‘ldi.

2. Turg‘un, ukam, vrach bo‘ldi.

3. Turg‘un – ukam vrach bo‘ldi.

4. Turg‘un, ukam vrach bo‘ldi.

TINISH BELGILARINING SHAKLLANISH TARIXI

• Birinchi yozuv tizimlari logografik yoki bo‘g‘inli edi, masalan, xitoy va mayya yozuvlari, ular tinish belgilarini, ayniqsa, intervallarni talab qilmagan.
• Qadimgi Xitoy mumtoz matnlari tinish belgilarisiz bo‘lgan. Biroq ko‘p podsholiklar davriga oid koʻplab bambuk matnlarida bob oxiri va nuqtani bildiruvchi ⟨└⟩ va ⟨▄⟩ belgilari mavjud bo‘lgan. Song sulolasi (milodiy 420-479) davrida olimlar tomonidan matnlarni tushunishga yordam berish uchun tinish belgilarini qoʻshish odatiy holga aylandi.
• Tinish belgilaridan foydalanilgan maʼlum boʻlgan eng qadimgi hujjat Mesha stelasidir (Moab bitiktoshi) (miloddan avvalgi 9-asr). Bunda tinish belgilari sifatida soʻzlar orasidagi nuqtalar va gorizontal chiziqlar qoʻllanilgan.

Muayyan milliy til grafikasi (yozuvi) 2 xil vositadan: harflar (alifbo) va tinish belgilari (punktuatsiya) tizimidan iborat. Punktuatsiya tarixi, punktuatsion tizimning paydo boʻlishi, tinish belgilarining soni turli tillarda turlicha namoyon boʻladi. Masalan, punktuatsion tizim hozirgi maʼno va koʻrinishda Gʻarbiy Yevropa tillari yozuvlarida 15-16-asrlarda, rus yozuvida 18-asrda, oʼzbek yozuvida esa 19-asrning 2-yarmida paydo boʻlgan.
O‘ZBEK PUNKTUATSIYASI TARIXI

• O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin boshlanganki, buning obyektiv va subyektiv tarixiy sabablari bor:
• 1. XIX asrning II yarmida o‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi o‘rta Osiyo xalqlari madaniyatining, jumladan, o‘zbek xalqi madaniyatining rivojlanishida omil bo‘ldi. Rossiya va u orqali boshqa Yevropa xalqlari bilan bo‘lgan turli xil madaniy aloqalar yozuvda ham o‘z ifodasini topadi.
• 2. XIX asrning II yarmida o‘rta Osiyoda poligrafiyaning vujudga kelishi: bosmaxonalar, nashriyotlarning paydo bo‘lishi, kitob, gazeta, jurnallarning nashr etilishi, o‘zbek adabiy tilining matbuot tili darajasiga ko‘tarilishi yozuv madaniyatini, savodxonlikni – tinish belgilari qo‘llash ilmini shakllantirdi. Bunda 1917 yildan muntazam ravishda ikki tilda (ruscha va uzbekcha) nashr etilgan "Turkiston viloyatining gazeti" ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
• 3. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda ravojlandi. Rus tilidan o‘zbek tiliga qilingan tarjima matnlarda, tabiiyki, tinish belgilari o‘zbekcha nusxaga ham o‘tdi.
• 4. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asarlar, grammatik qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Turkologlar tomonidan tahlil qilingan o‘zbekcha matnlarda ham tinish belgilari qo‘llanila boshlandi.

• Bu holat keyinchalik o‘zbek yozuvida an'anaga aylandi. Shunday qilib, XX asr boshlarida o‘zbek punktuatsiyasi shakllanib yetdi.
• Xususan, 1920 yillardan keyin barcha turkiy tillar bilan birga, o‘zbek grafikasining rivojida, xususan, orfografik va punktuatsion qoidalarning ishlanishida o‘zgarishlar ro‘y berdi. o‘zbek tiliga ko‘pgina tinish belgilari (so‘roq, undov, qo‘shtirnoq, ko‘p nuqta kabi) kiritirildi.

OLIMLAR

• Hozirgi o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi, rivoji, uning oʻrganilishi Fitrat, S. Ibrohimov, H. Gʻoziyev, O. Usmon, Gʻ. Abdurahmonov, K. Nazarov nomi bilan bog‘liq.



• Gʻ. Abdurahmonov: Punktuatsiya o‘rgatish metodikasi
• H. g‘oziyev: o‘zbek punktuatsiyasining tarixiy taraqqiyoti
• Sh.Shoabdurahmonov: Punktuatsiya qoidalari
• H.Rustamov: Sintaksis va punktuatsiya o‘qitish metodikasi