O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

TAYANISH TU`SINIKLER: 
Mentalitet tu`siingi. Ja`miyet, millet, ja`miet yamasa shaxsinin` tariyxiy orni 
ruxiy tarawda insaniy qa`dir- qimbati, olardin` turmis nizamlarin payda etiw ku`shi. 
Milliy mentalitetti o`zine ta`n tariyxiy etno-ma`deniy ha`m ta`biyg`iy ilimiy shart-
sharayatlari. O`zbek milleti mentalitetine ta`n, xalqimiz milliy mentalitetine tiyisli 
u`rp-a`det ha`m da`stu`rler. 
 
O’zbek milliy mentaliteti: Du’n’yadag’ı ha’r bir millettin’, sonnan, 
o’zbeklerdin’ de aqılıy-ruwxıy ko’rinisi, yag’nıy milliy mentaliteti o’zine ta’n 
tariyxıy, etnikalıq, ta’biyiy-klimatlı jag’daylar ko’lemınde qa’lipleskenindey, onın’ 
ja’miyette ju’z berip atırg’an ja’miyetlik-siyasiy qubılıslar, tariyxıy protsesslerge 
bolg’an qatnası da tu’rlishe bolatug’ınlıg’ı so’zsiz. Milliy o’zine ta’n uzaq tariyxıy 
da’wirdegi ja’miyetlik-ekonomikalıq, siyasiy protsessler, ta’biyiy-geografiyalıq 
ornalasıw, o’z-ara etnoma’deniy baylanıslar diniy isenimler tiykarında qa’liplesip, 
mıne usılar ha’m de xalıqtın’ ruwxıy-psixologiyalıq ko’z-qarasları negizinde 
da’stu’rler, u’rp-a’detler ha’m ma’resimler qa’liplesedi. 
Mentalitet joqarıda aytılg’an qa’siyetler menen birge milletlerdin’ aqılıw-
intellektual imkaniyatları ha’m ruwxıy-psixologiyalıq o’zine ta’n o’zgesheliklerin 

---

78 
qamtıp aladı. En’ baslısı xalıqtın’ tariyxıy ta’jiriybeleri, u’rp-a’detleri, ma’resim 
ha’m merekelerdin’ pu’tin bir sistemasın quraydı. Basqasha etip aytqanda, olar 
mentalitettin’ ha’reketlendiriwshi ku’shleri wazıypasın o’teydi. O’zbek xalqının’ 
etnikalıq jaqtan ko’p tarmaqlı ha’m ko’p tamırlı ekenligi onın’ mentalitetinde barlıq 
urıw ha’m ja’miyetlik qatlamlar ushın ulıwma ta’repler, ja’miyet ma’plerin 
qorg’awshı pazıylettin’ rawajlanıwın ko’rsetip kelgen. Xalqımız mınezindegi 
mehriybanlıq, miymandoslıq, kishipeyillik, a’zzi adamlarg’a ja’rdemlesiw sıyaqlı 
insaniylıq pazıyletleri mıne usı ja’miyetlik awızbirshilikti ta’miyinlew, til ha’m 
kewil, pikir, a’mel birligin saqlaw mu’ta’jliklerinen tuwılg’an. 
Mın’-mın’ jıllar dawamında qa’liplesken milliy metalitetimiz bizge basqa
xalıqlardan 
jasırın 
halda 
ayırılıp 
rawajlanbag’an. 
Kerisinshe, 
milliy 
mentalitetimizge biz benen qon’sı bolıp jasap kelgen basqa xalıqlardın’ belgili bir 
ma’niste ta’siri bolg’an. A’sirese, o’zbek milliy mentalitetine parsı ha’m arab 
xalıqları u’lken ta’sir ko’rsetken. 
O’zbek milliy mentalitetine ta’n ta’replerden ja’ne biri ja’miyet turmısı, 
adamlar turmıs ta’rzinin’ ko’birek da’stu’r, u’rp-a’detler arqalı basqarılıwı bolıp 
tabıladı. 
Batısta shaxs ja’miyetke o’zin tanıtıw, talant ha’m imkaniyatların ko’rsetiwdı 
belgili bir maqsetlerge erisiw quralı sıpatında qaraydı. Ja’miyet insannın’ ishki 
du’n’yası, ruwxiyatı ha’m jeke turmısına ulıwma aralaspaydı. Shıg’ısta bolsa 
pu’tkilley basqasha ko’rinisti ko’remiz. Ha’r bir u’rp-a’det, ma’resim ja’miyet, 
ma’ha’lle xalqı qatnasında o’tkeriledi. Ja’miyet insandı ja’miyetlik baqlaw astında 
uslap turıw, shaxstın’ ja’miyettegi turaqlı qatnası, onın’ ulıwma a’dep-ikramlıq 
normalar ko’lemınde jumıs alıp baratırg’anının’ da’lili sıpatında ko’rsetiledi. 
Ja’miyetten ayırılg’an halda is ju’rgiziw insannın’ ja’miyetten uzaqlasıwı sıpatında 
bahalanadı. 
Shınında da, o’zbek xalqı ja’miyet ma’pleri, ja’miyetshilik pikiri ko’lemınde, 
da’stu’r ha’m u’rp-a’detlerge sadıqlıq negizlerinde birlesiwge tayar ha’m sog’an 
umtılıwshı xalıq. Da’stu’rlerdin’ o’zi de ja’miyetshilik pikirinin’ turaqlasqan 
ko’rinisi bolıp tabıladı. Sonı da aytıp o’tiwi kerek, bu’gingi ku’nde o’zbek 

---

79 
qa’diriyatları u’rp-a’det ha’m ma’resimlerinin’ da’stu’riy o’zine ta’n ta’repleri 
janlanıp atırg’an bir tariyxıy protsesste mentalitetimizdegi ja’miyetshilikke ta’n 
normalı baylanıslılıq pazıyletin saqlag’an halda, onın’ bir qatar individuallasıwı, 
bunda juwapkershilik sezimın oyatıw, o’zi ushın o’zi esap bere alıw, erkin islew, 
jeke juwapkershilik sıyaqlı qa’siyetlerdi ja’ne de jetilistiriw za’ru’r.
O’zbekstan g’a’rezsizlikke eriskennen son’, ata-babalarımız ta’repinen ko’p 
a’sirler dawamında jaratılg’an ju’da’ u’lken, biybaha ruwxıylıq, ma’deniy 
miyrasımızdı, o’tmish tariyxımızdı, ulıwma milliy ruwxıylıq reformalardı a’melge 
asırıw tiykarg’ı, yag’nıy ma’mleket siyasatı da’rejesindegi ju’da’ a’hmiyetli 
wazıypa sıpatında belgilendi. Sol sebepten de ha’zirgi da’wirde xalqımızdın’ milliy 
mentalitetin o’zinde sa’wlelendiriwshi a’yyemgi u’rp-a’detleri, ma’resimlerin 
saqlap qalıw ushın to’mendegilerge ayrıqsha dıqqat awdarıw za’ru’r: 
a’yyemgi u’rp-a’detler, fol’klor u’lgileri saqlanıp kiyatırg’an regionlar 
(Baysın, U’rgit, Shahrisabz sıyaqlılar) da ma’mleket qorg’awına alıw ha’m olarg’a 
arnawlı at beriw; 
xalıq mentalitetindegi unamlı ta’replerdi saqlap qalıw ha’m saqlaw 
maqsetinde etnologiyalıq qorlar, sho’lkemler du’ziw; 
xalqımızdın’ milliy mentalitetine tiyisli en’ a’yyemgi u’rp-a’det ha’m 
ma’resimlerdi g’alaba xabar quralları arqalı ken’ en jaydırıw. 
Pu’tkil du’n’ya boyınsha u’lken globallasıw protsessleri o’tip atırg’an bir 
waqıtta o’zbek milliy mentalitetin en jaydırıw onın’ ulıwma insanıylıq 
qadriyatlarg’a qanshelli sa’ykesligin baqlaw imkanın beredi. Bl o’z gezeginde, 
xalqımızdın’ a’yyemgi da’stu’rler, burın nan kiyatırg’an u’rp-a’det ha’m de 
ma’resimlerge iye bolıwı o’zine ta’n ha’m o’zine ta’n milliy mentalitetke iye xalıq 
ekenligin tastıyıqlap turıptı.