O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

 4. Shaybaniyler ha’m Ashtarxaniyler dawirindegi etnik protsessler. 
5. Buxara, Xiywa ha’m Qoqand xanliklarindag’i xaliqtin’ etnik qurami. 
 
 
TAYANISH TU`SINIKLER: 
XVI a`sirde Deshti Qipshaqdan Movaraunnaxrga kelgen turk-mong`ol 
qa`wimleri. Xafiz Tanish Buxoriydin` «Sharafnomayi shoxiy» shig`armasinda turkiy 
qa`wimler haqqinda mag`liwmat. «Baxr ul asror» ha`m basqada tariyxiy dereklerde 
jurtimiz xalqi quramina tiyisli mag`liwmatlar. O’zbekler ma`mleketleri. Shayboniyler 
(1500-1601), Ashtarxaniyler (1601-1757), Mang`itlar (1757-1920) ma`mleketi.
Qoqand (1709-1876) ha`m Xiywa (1512-1920) xanliqlarindag`i xaliqtin` etnik qurami. 
«Tariyxiy Shaybaniynama» qol jazbasinda qaraqalpaqlar turmisinin` sa`wleleniwi.
XII a’sirdin` aqiri –XIII a’sirdin` basinda Mongoliyada tatar, nayman, kereit, 
merkit h.b. (uliwma a’g` den aslam) qa’wimlerdin` birlespesi bolg`an feodalliq 
ma’mleket du`zildi. Qa’wimlerdi birlestirip, mongol ma’mleketin duzgen 
Temuchin 1206` jildan son` Shing`isxan atag`an aldi. Mongol qa’wimlerinin` 
quriltayinda ma’mlekettin`, diniy ha’m ja’miyetlik turmistin` xuquqiy qatnasiqlarin 
aniqlap bergen nizamlar jiynag`i ”Yasaq” qabil etildi. Shin`g`isxan ko`p sanli ha’m 
jaqsi qurallang`an armiya du`ziwge ayriqsha diqqat awdardi. Armiya onliq, ju`zlik, 
min`liq ha’m tuman (on min`liq) sistemag`a birlestirildi. Tiykarg`i armiyadan 
tisqari Shin`g`isxannin` ”keshik” dep atalg`an jeke la’shkerleri boldi. Biraq olar 
anda-sanda urisqa qosilg`an menen, ko`pshilik payitlarda ju`da’ qa’wipli jag`daylar 
ushin saqlap turilg`an. Mongol qa’wimlerin birlestirip bolg`annan keyin 
Shin`g`isxan Qitaydin` arqa-shig`isindag`i Tan`g`it ma’mleketine ju`ris etti. Ol 

---

59 
jerden barliq topladi ha’m Arqa Qitaydi jaqsi biletug`in adamlardi alip qaytadi. 
1215 -jili Shin`g`isxan Arqa Qitayg`a ju`risin basladi. Shin`g`isxannin` qasinda 
balalari Joshi, Chagatay,Oqtay ha’m Tuli, sondayaq eki ataqli sa’rkardasi Jebe 
menen Subedey bahadir boldi. 
Shin`g`isxan Sin` dinastiyasinin` a’skerlerin qiyratip, a’g`a’n`-jili ko`p bayliq 
toplap keyinge qaytadi. Ol 1217` jili Qitayg`a ekinshi ma’rtebe atlanis 
sho`lkemlestirdi. Bul atlanis barisinda Pekindi iyelep Tsin` dinastiyasin qulatti 
ha’m Arqa Qitaydi mongol ma’mleketine qosip aldi. Bul atlanislar payitinda 
ko`plegen bayliq arttiriw menen birge Qitaylardin` joqari a’skeriy texnikasi menen 
tanisti xam keyinshelik usi jerlerdi basib aldi.
Mongollar menen birge kelgen qara qitay, karluk, tangut tagi baska etnikaliq 
bo`lekler Orta Aziya xaliqlarina ken`en aralasa baslaydi. Mongollardin` 
ma`mleketlik islerine uyg`irlardin` aralasiwi na`tiyjesinde XIII-XIV a`sirlerde Orta 
Aziyada uyg`ir etnosi ken` taraladi. Usi da`wirde Orta Aziyada karluk, tyurgesh, 
uyg`ir, qipshaq, man`g`itlar, qon`iratlar iri qa`wimlerge aylanadi. Mongollar basip 
alg`an jerlerdegi qa`wimlerdi ha`r jerge ko`shirip apariw siyasatin alip barg`an. 
XIII-XIV a`sirlerde br bo`lek ko`shpeli qa`wimler Qirimg`a, bir topari Qara 
tenizdin` arqa jag`alarina, Azov boylarina, qalg`an bo`lekleri Sibir`, Arqa Kavkaz 
ha`m Moldaviya jerlerine shekem jilisip jasap qaladi. 
XV a`sirdin` II yariminda Deshti-Qipshaq dalalarindag`i ko`shpeli turk-mongol 
qa`wimleri uliwma at penen o`zbekler dep atalg`an. XV a`sirdin` ortasinda bul 
territoriyadag`i 
birlespeler 
mayda 
bo`leklerge 
bo`lingen. 
O`zbeklerdin` 
konferentsiyasinan kazaqlar, qaraqalpaqlar ha`m man`g`itlarp ajiralidi. Man`g`itlar 
keyin ala ko`shpeli Nog`ay Ordasin du`zedi. Arqa Shig`istan Nog`ay Ordasi Sibir` 
xanlig`i menen shegeralasadi.