|
III. O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. Bu lahjaning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha: a) qipchoq shevalaridagi kabi kontrast juft unlilarning mavjudligi; b) qisqa va uzun unlilarning farqlanishi, ya’ni turkman tilidagi kabi qadimgi turkiy uzun unlilarning mavjudligi: a:t (hayvon), a:d (ism); ot (o‘simlik), o:t (olov); v) so‘z boshida t va k tovushlarining jaranglilashishi: dil (til), gel (kel); g) qaratqich kelishigi affiksining –qng//-ing shaklida ishlatilishi; d) jo‘nalish kelishigi affiksining –a// shaklida ishlatilishi; e) bol fe’lidagi b ning tushishi (bol>ol).
Shu narsani ham alоhida qayd qilib o’tish kerakki, xalq shevalari bilan adabiy tilning o’zarо munоsabati haqida fikr yuritganda, bugungi kunda ular o’rtasida juda katta integratsiya hоdisasining yuz berganligini, bu hоdisaning hоzir ham jadal ravishda davоm etayotganligini hisоbga оlish lоzim.
O’zbek xalqi turmush tarzining tubdan o’zgarganligi, umumiy o’rta va оliy ta’lim, vaqtli matbuоt, barcha adabiyotlar, radiо va televidenie, turli ma’ruza va suhbatlarning adabiy tilga asоslanganligi, nutq madaniyati sоhasida amalga оshirilayotgan tadbirlar – bular hammasi o’zbek adabiy tili bilan uning shevalari o’rtasidagi tafоvutlarni keskin kamaytirdi, bu shevalarning silliqlashuviga va adabiy til bilan yaqinlashib, uning dоirasiga tоbоra chuqurrоq singa bоrishiga xizmat qildi va xizmat qilmоqda.
Xalq shevalariga adabiy til me’yorlarining asta-sekin singitib bоrish jarayoni davоm etayotir va yagоna adabiy til yanada bоyib, to’la-to’kis shakllanish jarayonini o’z bоshidan kechirmоqda.
Demak, o’zbek adabiy tilining rivоjlanishi va yanada bоyib mukammallashuvida etakchi qоrluq-chigil-uyg’ur guruh shevalari bilan bir qatоrda bоshqa dialekt va shevalarning har birining ichki manba sifatida o’ziga xоs o’rni bоr.
Dialektologiya tilshunoslik fanining bir qismi bo‘lib, jonli tilni o‘rgatadi. Dialektologiya atamasi ikki elementdan iborat bo‘lib, dialektos-sheva, jonli so‘zlashuv, logos-ilm.
Demak, dialektologiya jonli so‘zlashuv haqidagi ilm(fan)dir.
Dialektologiya biror milliy til tarkibidagi mahalliy dialetk va shevalarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularning adabiy tilidan va bir-biridan farqlarini, shevalarning adabiy tilga bo‘lgan munosabatini, uning adabiy tilni boyitishdagi ahamiyatini, shuningdek o‘rganilayotgan shevalarning qanday guruxlarga bo‘linishi kabilarni o‘rganadi.
O‘zbek dialektologiyasi o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan hamma dialekt va shevalarni o‘rganadi.
U faqat O‘zbekiston xududidagi shevalarnigina emas, balki boshqa xududlarda (Turkmaniston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston, Qoraqalpog‘iston va boshqalar) joylashgan o‘zbek tilining turli dialektik va shevalarini ham tekshiradi.
Hozirgi zamon milliy tilining tuzilishi murakkab bo‘lib, bir tomonda qayta ishlargan, sayqal berilgan adabiy til va ikkinchi tomonda dialektlardan tuzilgan.
Sheva va dialektlar o‘zaro va adabiy tildan fonetik, morfologik, sintaktik, leksik tomondan farq qilib umumxalq tilini tashkil qiladi.
Dialektologiya obyektni qanday o‘rganishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
a) tasviriy dialektologiya (dialektografiya).
b) tarixiy dialektologiya.
Tasviriy dialektologiya u yoki bu shevaga xos bo‘lgan fonetik yoki leksik –grammatik xususiyatlarni to‘playdi, xolos.
Tarixiy dialektologiya esa tildagi turli xususiyatlarning kelib chiqishi, rivojlanishi, turli davrlardagi o‘zgarishini aniqlaydi.
Shevalarni o‘rganish til turixi uchun xam, xalq tarixi uchun ham boy va qimmatli materiallar beradi. Adabiy tilda allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan yoki malum darajada o‘zgarib ketgan leksik elementlar va ayrim grammatik formalarning dastlabki ko‘rinishlari mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘lishi mkmkin. Bu jihatdan dialektologiya til tarixini o‘rganish uchun juda ahamiyatlidir.
Bazi dialektal farqlar eng qadimgi davlarda paydo bo‘lgan.
Dialektal xususiyatlarning bazilari qadimda umuman butun tilimizga xos edi, lekin bazi shevalarda, xususan adabiy tilimizga asos bo‘lgan shevalarda keyinchalik unutilgan bo‘lishi mumkin.
O‘sha xususiyatlar saqlangan shevalarni o‘rganish hozirgi adabiy tilimizdagi ko‘pgina til hodisalariga aniqlik kiritadi.
Til taraqqiyoti qaysi yo‘nalish bilan borganligini ko‘rsatadi.
Birinchidan, adabiy tilda allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan yoki malum darajada o‘zgarib ketgan leksik elementlar va ayrim grek formalar mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin. Bu jihatdan deyarli til tarixini o‘rganish uchun juda qimmatlidir.
Shuningdek, O‘zbek dialektologiyasi ham o‘zbek tili tarixini o‘rganish uning ayrim grammatik formalar mahalliy shevalarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin. Uning ayrim noaniq masalalarini yoritish uchun asosiy manbadir. Qadimda yozma yodgorliklarning biz uchun noaniq bo‘lgan ayrim xususiyatlarini hozirgi zamon o‘zbek shevalarining xususiyatlarini o‘rganish bilan ( shu sheva materiallari yordamida) aniqlashimiz, to‘ldirishimiz mumkin. Dialektlarni o‘rganish ham ilmiy, ham praktik axborotga ega. Shevalarni o‘rganish o‘zbek adabiy tilining fonetik, leksik grammatik normalarini belgilash uchun, shuningdek, o‘zbek orfografiyasi va orfoepiyasini stabillashtirish uchun ham katta yordam beradi.
Shevalarni o‘rganish xalq tarixi, etnografiyasi uchun ham muhimdir. Masalan: shevalarni o‘rganish orqali o‘tmishdagi urug‘-qabilalarning joylashish ter-yalarini aniqlash, toponimlar, gidronimlar va shu kabi nomlar vositasida xalq tarixining ayrim xaritalarini yaratmoq mumkin bo‘ladi.
Ikkinchidan, dialektologiya o‘zbek tili o‘qituvchisi uchun ahamiyatlidir. O‘qituvchi o‘quvchini to‘rg‘i yozishga, uning va yozma nutqni rivojlantirishi kerak. Lekin turli xududdagi o‘qituvchilar nutqida mahalliy sheva xususiyatlari ko‘p uchraydi. O‘qituvchilarga sheva xatolarini tuzatish uchun o‘qituvchining o‘zi mahalliy dialekt adabiy tildan qanday farqlanishni bilishi kerak va chora ko‘rishi lozim. Bazi fonetik jarayonlar, masalan, K bilan bitgan so‘zga egalik affiksi qo‘shilganda K o‘zgarishi va o‘zgarmasligi kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
