|
Kishi tug`ilmaydi boshda toj bilan,
Tug`ilar erklikka ehtiyoji bilan.
Boshimning tojidir onamga qasam!
...El, o`lka sog` bo`lsin toj kelib ketar!..
Asardagi tragik g`oya syujet chizig`ining yuqoridagi ilk rivojlanish nuqtalaridayoq o`z salobatini, ruhini sezdira boshlaydi. el – yurt ozodligi yo`lida jangga bel bog`lab, cho`pon elbors, tarixchi Nasaviy, Imom Xevaqiylarni va boshqa vatanparvar kuchlarni qanoti ositiga olib shay turgan chog`da ham, Jaloliddin chuqur iztirobli andisha hislariga cho`madi:
Odamlar o`ylarki, bo`lmasa tojim,
Qalandar bo`lurman, qolmas ilojim,
Bilmaski, shu bilan taxtga qazir go`r?
Otami azizdir yoki saltanat?
Ko`p og`ir masala...Kafridir albat –
Otaga qarshi ko`tarmoq u yon
El uzra bulutlar kelsa havodan,
Maydonga kirmaydi qo`rqib balodan?
Yo`q, kelsin bo`ronlar, yog`sin toshlar ham,
Bular nazarimda sahargi shabnam,
Bu gal o`xshamaydi otaga o`g`il,
Mulk ahli mo`g`ulga sira bo`lmasa qo`l
Tug`ildim qilichu qalqonga xushtor
Bo`lay g`anim uzra misoli – ajdar...
Jaloliddin yovga qarshi jang qilishga otlanadi va ochiq qarshi turgan dushman xuruji ustiga yana bir kishi bilmas kuch qo`shildi: bosh qahramon ning vatanparvarlik burchini o`tish yo`liga g`ov bo`lib tushgan va uning shaxsiga ixtiyoriga bog`liq bo`lmagan uch – o`z jamiyati, hokim tabaqasi qonuni o`rtasidagi ziddiyat tragik kolliziyaning hayotiy zaminini belgilaydi. Ya`ni, Xorazmshoh o`z muhiti va tutgan yo`li bilan vositali yo`sinida bosqinchi yov tegirmoniga suv qo`ydi, jaloliddin va boshqa vatanparvarlar halokatini tezlashtiradi.
Jaloliddin qo`shin uchun aqcha so`raganidan xazinachining undan valiahdlik muhrini talab etishi, Xorazmshoh Urganchdan chiqib ketib eronda kuch to`plab, Buxoroda yovni engishga qaror berganini aytgan chog`da xaloyiqning hayratga qolib, shohdan yovga qarshi kurashda bosh bo`lishini o`tinishi , otasi tutgan o`ldan Jaloliddin o`zining norozi ekanini aytishi, aksincha, onasi kurashni ma`qullashi bilan aloqador o`rinlarda tragik kolliziya rivojlana boradi. Xalq boshiga tushgan hududsiz fojialar – kattayu kichik, eru ayollarning so`yilishi, qizlar nomusining olchoq yovlar tomonidan oyoq osti qilinishi va yigitlarning ot dumiga boylanib, tuproqqa ko`milishida, go`zal bog` – rog`larning xarob etilib, boyqushlar maskaniga aylantirishida Xorazmshoh yo`l qo`ygan xato, jinoyatning og`ir, alam iztirobli tamg`alari bor. Bulardan ijobiy qahramonlarning, shu jumladan, Jaloliddinning kuch bo`lingandan, mushkul holatlaridan ikkilanishlari, iztirob kechishlari, ayrim amirlarning jang qilishdan bosh tortib qochishlarini, xiyonat yo`liga o`tishlari tragizmni chuqurlashtiradi bular oqibatida Jaloliddin qo`rqinchli, qayg`u to`la tushlar ko`radi, tunlari Temur Malik singari halok bo`lgan yo`ldoshlarini eslab azoblanadi, yolg`izlikdan nadomat chekadi. Dushman hujumining avj olishi ijobiy xarakterlar qismatidagi fojeiy tuyg`ularni, ilojsizlikni tobora kuchaytirib, tragik kolliziyani kul’minattsiya tomon jadallashtiriladi. Shu nuqta onaning fojiali taqdiri bilan bog`lanib yanadi qo`rqinchli, alamli va achinarli ruhda o`raladi. Shu tariqa tragik g`oya asarning butun qismlariga chuqur tomir ota borib, tragizm pafosiga singib ketadi.
Tarixdan ayonki. Jaloliddin 1221 yilning noyabrida Hind daryosi sohiliga yaqin joyda hal qiluvchi jangni boy bergach, oilasini asirga tushib, azob – uqubat va tengsiz haqorot eshitishini istamay, tik qirg`oq tepasidan onasi, xotini hamda bolalarini daryoga uloqtiradi va g`arq etadi. Uning o`zi otda narigi qirg`oqqa suzib o`tib, yovga qarata uzoqdan tahdid qiladi.
Marks o`zining tarixiy xronikalarida Jaloliddinning mo`g`illarga qarshi mardona kurash lavhalarini, shu jumladan, yuqoridagi jasoratini alohida zavq bilan tilga oladi. Chingizxon Jaloliddinni Hind daryosi qirg`oqlarida quvib etdi. Mo`jizaviy jasurlik namunasini ko`rsatishiga qaramaydi, Jaloliddin mo`g`illarning chigirtkadekson – sanoqsiz qo`shinlariga dosh bera olmadi. Shundan keyin u yov galalarining hisobsiz kamon o`qlari ostida. Chingizxon ko`zi oldida daryodan suzib o`tadi. Chingizning ingizxon ko`zi oldida daryodan suzib o`tadi. Chingizning ko`zi o`ngida u go`yo qko`zi o`ngida u go`yo quruqlikda sher kabi quruqchli, suvda esa timsoh misol dahshatli edi..1
Muallif p’esada Jaloliddin hayotining shu nuqtagacha bo`lgan davrini qamrab olgan.
Jaloliddin o`zining mardligi, dovyurakligi bilan ana shunday og`ir fojeiy holatlar qarshisida tiz cho`kmaydi, ruhan bukilmaydi, “qasosni olay deb yashamoq kerak” degan qarorda qat`iy turib, butun borlig`ida ajrab, g`urbatni ixtiyor tugadi. Jaloliddinning ana shu holatlaridagi chuqur insoniy ehtiroslarida qahramonlik va tragizm tuyg`ulari yana o`zaro chirmashgan holda so`z san`atining yuksak namunasiga aylanadi. Bunday tragik holatlar asarning tragediyaga mansub ekanligini tasdiqlaydi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
