O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Aningteg kim bag‘ishladi idi jud (сахийяик),
Yer o‘bgay erdi tirik bo‘lsaydi Mahmud.¹³¹
Iki azunni Haq bir xong‘a bermish,
Bu husnu xulq kim san jong‘a bermish.
Yana xulqungg‘a loyiq tabi’ mavzun,
Soehar har bir so'zung ming durri maknun.
Zahi xulqu zahi fahmu zahi ilm,
Zahi aqlu zahi tab’u zahi hilm.
Zahi xonliq, zahi shafqat, zahi dod, Duo bor haqqingda yo‘q ush faryod.
Ne Xusravkim bu kun ham Xusravi Chin,
Kerak o‘gransa podshohliqni sendin (28-29-b.).
Xalq og‘zaki ijodidagi ideal podshoh - idea! jamiyatning asoschisi ekani haqidagi g‘oyalardan Qutb Tinibek madhida unumli foydalangan ko‘rinadi. Bu asaming yagona qo‘lyozma nusxasi Parijda saqlanadi.
Dostonda ishq timsoli. “Xusrav va Shirin”dagi “Kitob nazm qil- moqqa sabab bayon ayur” bobida kitobning yozilishiga sabab sifatida
Qutb ishq timsolini ko‘rsatadi. Insonning joni ishq bilan tirik, ishqsiz odam murda bilan barobardir, deya ishqning qudratiga quyidagicha ta’rif berishda davom etadi:
Kishining kim ko‘ngulda ishqi bo‘lsa,
Ne tong bulbul mengizlik ul zori qilsa,
Falak mehrobi ishq ermish, xush angla,
Oshiqlaming so‘zini ishq birla tingla.
Kishi kim oshiq ermas joni yo‘q, bil,
0‘lugni bormu ter ochunda oqil.
Agar it ko'nglinga Haq ishqi kirsa,
Kelur ul tilga, ketmaz ursa, sursa (33-b.)
Ishqning suratini bu qadar teran va kitobxon ko‘zi o‘ngida yorqin aks ettirish iste’dodi Qutbning ulkan shoir ekaniga yana bir dalil. Uning- cha, ishq timsoli keng tushuncha. Osmonu zamin, dengizlar, jamiki bor- liq ishq bilan tirikdir. Shuningdek, ishq bo‘lmasa, odam zoti ham dun- yoga kelmagan bo‘lardi. Bu degani - odamzod ham ilohiy ishq bilan barhayot, ishq tiriklik manbai deganidir.
Nizomiyning “Xusrav va Shirin”idan ayni shu parchalarga e’tibor bersak, ishq timsoli Qutb tarjimasidato‘liq saqlanganini, hatto obrazlilik, ishq timsolining ilohiy ishq darajasiga ko‘tarilganiga guvoh bo‘lamiz. Qiyos uchun Nizomiyning “Xusrav va Shirin”idan ayrim parchalarga e’tibor beraylik: