O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Birinchi guruhga Firdavsiyning “Yusuf va Zulayho” dostoni man­sub. Bu dostonda asosiy mavzuni Yusuf bilan Zulayhoning bir-biriga bo‘lgan qizg‘in muhabbati va ulaming kechinmalari emas, balki uzoq yillar davomida suyukli o‘g‘lidan ayriliqda yashagan Yoqubning bosni- dan kechirgan fojia tashkil qiladi.
Ikkinchi guruhga Ibn Sinoning “Yusuf qissasi”, Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asaridagi “Yusuf alayhissalom qissasi” mansub. Bu qissalar diniy-falsafiy mavzuda - ilohiy ishq mavzusida yozilgan.
Uchinchi guruhga Abdurahmon Jomiyning “Yusuf va Zulayho ’si singari dostonlar mansub. Bu dostonlarda asosiy mavzuni Zulayhoning Yusufga bo'lgan otashin muhabbati, shuningdek, bu muhabbat zamini- dagi “men” va ilohiy ishq tashkil qiladi. Qul Alining “Qissayi Yusuf’ asari ham ana shu guruhga mansub.
To ‘rtinchi guruhga kurd shoiri Salim Sulaymonning (XVI) “Yu­suf va Zulayho” dostoni mansub. Zulayhoning Yusufga boigan inuhab- batini va Yoqubning farzand dog‘ida kuyib-yonganini shoir deyarli bir syujet chizig‘ida tasvirlaydi. Shuningdek, o‘zbek adabiyoti tarixida shoir Durbekka nisbat berilayotgan “Yusuf va Zulayho” dostoni ham shu gu- ruhga kiradi.
Barcha “Yusuf” qissalari hamda “Yusuf va Zulayho” dostonlari ora- sida keng tarqalgan dostonlami ana shu tarzda guruhiash mumkin. Sharq adabiyotida “poetik o'zlashtirish” natijasi bo‘lgan boshqa “Yusuf’ qis­salari va “Yusuf va Zulayho” dostonlarining hammasini mazkur guruh- lashga jalb qilish imkoni yo‘q.
Albatta, bunday guruhlanish shartli bo'lib, “Yusuf va Zulayho” dos- tonlarida majoziy ishqdan ko‘ra, haqiqiy (ilohiy) ishq ustunlik qiladigan lavhalar ko‘p o‘rin egallagan.
XIV-XV asrlar adabiyotida “Yusuf va Zulayho” dostonlari shoirlar ijodining adabiyotdagi o‘mini va mavqeini bclgilaydigan omillardan biri bo ‘lib qoldi. Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarida keltirgan ayrim ma’iumotlar shundan daloiat beradi. Navoiy Xoja xMas’ud Qumiy degan shoir haqida ma’lumot berar ekan, uning masnaviysi puxta, g‘azallari ravon ekanligi haqida to‘xtalib, “Tig‘ va Qalam” munozara- si, “Shams va Qamar” dostoni bilan bir qatorda, “Yusuf va Zulayho” dostoni borligi haqida ham aytib o‘tadi (Navoiy. MAT. 13-jild. 47-b.). Navoiy “Tarixi anbiyo va hukamo” asarida Yusuf qissasini bayon qilar ekan, Firdavsiy, Abdurahmon Jomiy, Xoja Mas’ud Iroqiy va boshqa bir qator azizlaming “ Y usuf va Zulayho” qissalari hamda boshqa bir qator shoirlaming bu nomdagi asarlari haqida eslatadi. Shuningdek, Navoiy “Inshaalloh umr omon bersa, turk tili bila o‘q” Yusuf haqida doston yo- zish niyati borligini bayon qiladi (Navoiy. MAT. 16-jild, 122-b.).
Qul Ali ijodi. Oltin O‘rda va Temuriylar saltanati davrida o‘zaro madaniy aloqalarning ma’lum izga tushgani adabiy jarayonda ham kes- kin o‘zgarishlami paydo qildi. Bu hodisa aynan “Yusuf’ qissalari va “Yusuf va Zulayho” dostonlariga ham tegishli. Jumladan, Qul Ali ijo- dida Ahmad Yassaviyning hikmatlari ta’siri aniq sezilib turadi. Bu holat esa Qul Ali Yassaviy hikmatlaridan ta’sirlanganini, yassaviylik tariqati yolidan ketganini dalillaydi. Qiyoslash uchun Yassaviyning va Qul Ali­ning hikmatlaridan keltiramiz: