O‘zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

URG‘U VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI
So‘zlarning bo‘g‘inlardan tashkil topishini aytib o‘tgan edik. Talaffuzda bo‘g‘inlar bir xil talaffuz qilinmaydi.

Ikki va undan ortiq bo‘ginlardan tashkil topgan so‘zlarning talaffuzida bo‘ginlardan biri ma’lum sababga ko‘ra boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz etiladi. Bu hodisa so‘z urg‘usi hisoblanadi.

Urg‘u yordamida nutq ko‘rkamlashadi, eshituvchiga yoqimli bo‘ladi, uni zeriktirmaydi. Turkiy, jumladan, o‘zbek tilida urg‘u o‘rniga ko‘ra ko‘chib yuruvchi urg‘u sanaladi. Masalan:

o‘rik, o‘rikzor - o‘rikzorlar - o‘rikzorlarga.

Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida urg‘u, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi va so‘zni gap tarkibida boshqa so‘zdan ajratish hamda so‘z fonetik tarkibini uyushtirish vazifasini bajaradi.

O‘zbek tiliga arab, fors-tojik, rus va boshqa yevropa tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda urg‘u barqaror o‘ringa ega. Bu urg‘uning o‘sha tillardagi ahamiyati bilan bog‘liqdir. Masalan: tadbir, monitoring, reklama, tijorat, ma’lum, bahor va h.k.

Urg‘u ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi.

bog‘lar - bog‘lar

hozir - hozir

yangi - yangi

etik - etik

akademik - akademik
Urg‘u ikkiga bo‘linadi: 1. So‘z urg‘usi. 2. Ma’no (frazaviy) urg‘usi.

So‘z urg‘usi so‘zdagi bo‘g‘inlardan biriga tushadi. Akademik litsey, akademik shoir.

Ma’no urg‘usi gapdagi ma’lum bir so‘zning boshqalariga nisbatan ta’kidlab, ajratib aytilishini ta’minlaydi. Masalan:
Samarqandda (boshqa biron-bir shaharda emas) afsonaviy obidalar ko‘p.
So‘zdagi bo‘g‘inlarning, gapdagi so‘zlarning boshqalardan kuchliroq talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi.