O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

 
7.Mavzu: Shaxsning   bilish jarayonlaridan 
sezgi tushunchasi 
 
   
 
Reja: 
1.
 
Sezgi to`g`risida umumiy tushuncha. 
2.
 
Psixologiya fanida sezgi nazariyalari. 
3.
 
Sezgining neyrofiziologik asoslari. 
4.
 
Sezgi turlarining psixologik tavsifi. 
 
 Jahon psixologiyasi fanida to`plangan ma’lumotlarning ko`rsatishicha, 
sezish oddiy psixik bilish jarayoni hisoblanib, moddiy qo`zg`atuvchilarning 
muayyan retseptorlarga bevosita ta’sir etishi orqali real olamdagi narsa va 
xodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan birga, inson organizmining 
(uning a’zolarining) ichki holatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki 
bosqichidir. Sezgi biosfera va neosferada harakatlanuvchi jamiki narsalarning, 
xoh mikro, xoh makro tuzilishidan qat’i nazar, sszgi organlariga ta’sir qilish 
mahsulasining sodda obrazlar, timsolla-rning ayrim tarkibiy xususiyatlar 
tariqasida aks etishidir. Inson atrof-muhitdagi moddalar shaklini, harakatlar 
ko`rinishini, ularning xossalarini o`ziga xos xususiyatlarini sezgi organlari 
yordamida, sezgilar orqali biladi, xolos. 
Sezgilar moddiy (ob’ektiv) borliqning, vokelikning haqqoniy tasvirini 
in’ikos qiladi, binobarin, moddiy olam qanday ko`rinishga, shaklga, xususiyatga 
ega bo`lsa, ular xuddi shundayligicha hech o`zgarishsiz, aynan aks ettirish 
imkoniyatiga egadir. 
Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexanizmlarini 
qo`zg`atuvchining o`shga mutlaq mos  bo`lgan analizatorlar ta’siri natijasida 
yuzaga keluvchi nerv jarayoni, uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. Fiziologlar va 
psixologlarning ta’limotlariga ko`ra, analizator uch o`zaro uzviy uyg`unlikka 
ega bo`lgan tarkibiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin qilinganda 
mazkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikdagi tuzilishdir: 
1) tashqi kuch-quvvatni nerv jarayoniga aylantirib beruvchi periferiya 
qismdan, ya’ni retseptordan; 
2)
 
 analizatorlarning periferiya qismini markaziy qism bilan   bo¨lovchi afferent 
ya
ь
ni  markazga intiluvchi asab tolasi. 
3)
 
periferiya  qismlaridan  ksluvchi  nerv impul
ь
slari      qayta    ishlanuvchi    
analizatorlarning    miya    po`stidagi  qismlaridan   iboratdir. 
Boshqacha so`z bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (ko`z, kuloq, 
teri, burun kabilar), ta’sirotni eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv 
tolalari, analizatorlarning orqa va  bosh miya markazlari analizatorini tashkil 
qiladi. 
Jahon psixologiyasi  fanining so`nggi yutuqlari hamda atamalariga binoan 
sezgilar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: 
1) tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini  aks   ettirishga  
moslashgan   hamda  retsetorlarga tananing  sirtqi  qismiga joylashgan sezgilar, 
 
62

---

ya’ni eksterioretseptiv sezgilar; 
2) ichki tana a’zolari holatlarini in’ikos etuvchi hamda retseptorlari ichki tana 
a’zolarida, to`qimalarida joylashgan sezgilar, ya
ь
ni interorstssptiv sszgilar; 
3) tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida  ma
ь
lumot   
beruvchi, muskullarda, bog`lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, 
ya
ь
ni proprioretseptiv sezgilar. 
Birinchi turkum sezgilarni ko`rish, eshitish, hidlash, teri-tuyush, ta’m-maza, 
kabi turlar tashkil qiladi. 
Ko`rish sezgilari bosh miya po`stining orqa bo`lagiga joylashgan bo`ladi. 
Eshitish sezgilari miya po`stini tepa burmasining qismdan joy egallagandir. Teri-
tuyush, harakat sezgilari miya po`stini markaziy burmasining orqa qismidan o`rin 
olgandir. Ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uyg`onadi, shuning bilan birga 
ularniig ifodalanishi o`ziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular "oldindan his 
qilish" tariqasida paydo bo`lib, hatgo inson ularni ta’riflab berish imkoniyatiga 
qodir emas, ko`pincha ushbu kechinmalar tush ko`rishda qaysidir kasallik huruj 
qilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini o`taydi, xolos. 
Ular insonning kayfiyatida, emotsional reaktsiyalari o`zgari-shida ko`zga 
tashlapadi, bolada esa xatti-harakatning keskin o`zgarishiga sabab bo`ladi. 
Chunki, bola o`z tana a’zolaridagi ichki holatlarning o`zgarishini anglash, 
sezish, his qilish ukuviga ega emas, xuddi shu tufayli undagi xatti-harakatning 
umumiy o`zgarishi belgilaridan buni sezish mumkin.  
Interoretseptiv sezgilarning ob’ektiv ahamiyati juda yuqori, chunki ular 
ichki jarayonlarni o`zaro o`rin almashtirish balansini ta’minlab turishning asosi 
hisoblanadi. Boshqacha so`z bshtan aytganda, ular organizmlardagi jarayonlarni 
o`zaro o`rin almashib turishidir. Ichdan paydo bo`ladigan signallar xatti-
harakatni vujudga keltiradi, stress, zo`riqish, affekt holatlarini yo`kotish, tug`ilib 
kelayotgan mayllarni esa qoniqtirishga yo`naltirilgan bo`ladi.  
Proprioretseptiv sezgilar tana va gavdaning fazodagi holati to`g`risida 
signallar bilan ta’minlab turadi. Ular inson harakatiiing regulyatorini va 
afferent asosini tashkil  qiladilar. 
Periferik retseptorlar muskullarda, paylarda va bo`gimlarda joylashgan 
bo`lib, maxsus tanachayaari shakliga egadirlar. 
Psixologik ma’lumotlarga ko`ra, gavdaning fazodagi holati  sezgirlik 
statik sezgilarda o`z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida 
joylashgan bo`lib, o`zaro bir-biriga perpen-dikulyar bo`shliqda tutash holatda 
yotadi. Tashqi olam xususiyatlari to`g`risidagi va shaxsning o`z gavdasini tuta 
bilish yuzasidan bilimlar, ma’lumotlar, xabarlar va ta’surotlar manbai - bu 
sezgilar bo`lib hisoblanadi. Shuning uchun sezgilar inson organizmiga, ya’ni 
uning tana a’zolariga tushadigan axborotlarning asosiy kanali sanalib, ular tashqi 
dunyo hamda ichki tana a’zolari to`g`risidagi xabarni bosh miya katta yarim 
sharlari  va bosh miyaning tarkiblariga yetkazib turadi, xuddi shu boisdan inson 
o`zini qurshab turgan makro muhitni orientirlash imkoniyatiga egadir. Agarda 
mazkur kanallar berk bo`lib qolgan taqdirda sezgi organlari 
               Zarur axboratlar bilan ta’minlamaydi,  
Binobarin. ongni xukm surish imkoniyati o`z-o`zidan yo`qoladi. 
 
63

---

Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson 
axborotlarning shaxobchasidai mahrum bo`lsa, u holda u uyqu holatiga 
sho`ng`iydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patoio1 iyaga uchrasa, unda 
odam (ko`pincha vaqtincha, muvaqqat) ko`rish, eshitish, hid sezishdan mahrum 
bo`lishi mumkin Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolshgak yoshi 
davrida buzilsa, kar yoki ko`r bo`lib" qolsa, u takdirda uning aqliy rivojlapishida 
keskin to`xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus 
usul yoki uslubga o`rgatilsa tabiiy ravipgda mavjud kamchiliklarning o`rnini 
to`ldirib bo`lmaydi. 
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan har xil munosabatlar 
psixologiya tarixida mavjud bo`lib ularning hsch qaysisi asosiy manba ekanltiga 
shubha bilan qarashga moyildirlar. Hozir ularning ayrimlariga qisqacha 
to`xtalib o`tamiz va haqiqiy mohiyatini ochib berishga intilamiz. 
Nemis faylasufi Xristian Vol
ь
f "Ratsional psixologiya" (1732 yil) va 
"Empirik psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki holati, aqliy fikr 
yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashqi 
olamdan kelib tushadigan axbo-rotlar shaxobchasiga, ya’ni sezgi kanaliga, hech 
kanday bogliq emas deb |ushuntirishga harakat qildi. Sezgilarga mana bunday 
yondashish nazariyotchisi "fanga ratsionalizm" tushunchasi bilan birga kirib 
keldi. X. Vol
ь
f va uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va 
boshqalar) murakkab ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot mahsuli emas, degan 
g`oyani ilgari surdilar. Shuning bilan birga "'Ong", "Aql" tarixiy evolyutsiya 
natijasi emas deb, inson psixikasiga o`zgacha yondashib, uni izohlab berish 
mushkul bo`lgan "birlamchi" xususiyat ekanligini tushuntirishga intildilar. 
Mazkur nazariyaga asoslangan psixolotlar insonning sezgilari uning tashqi 
olam bilan bog`lab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qiliiiacha borib 
yetdilar va voqelikni mana bunday tarzda izoxdashga harakat kildilar: go`yoki 
sezgilar insonni tashqi olamdan ajragib turadilar, ular atrof-muhit o`rtasidagi 
bartaraf qilib bo`lmaydigan devor hisoblanadilar.  
Shunday   qilib,   yuqoridagi   mulohazalarga   ko`ra,   elementlar  faol 
reflektor jarayoni, shuningdek, murakkab faol retseptor, faoliyat  jarayoni  
(paypaslash,  suratga tikilish   kabilar)   mavjud bo`lib, sezgilarning vujudga 
kelishiii ta’minlab turadi. Psixologik ma’lumotlarning tahliliga ko`ra, faol 
harakatning har qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir. 
Sezgilar o`zlariga adekvat bo`lgan qo`zg`atuvchilarni aks ettirish 
shakllaridan biri hisoblanmish bilish jarayonlaridir. Ko`rish sezgisining 
adekvat ko`zg`aguvchisi havo to`lqinm uzunligi 380 dan  millimikron 
diapazondagi elektromagnit nurlanishidan, iboratdir. Bu elektromagnit 
nurlanishlar ko`rish analizatorlarida ko`rish sezgisini vujudga keltiruvchi nerv  
jarayoniga aylanadi. Taktil sezgilari msxanik qo`zg`atuvchilarning teri yuzasida 
ta’siri natijasida hosil bo`ladi. Boshqa turdagi sezgilar ham o`zlarining maxsus 
qo`zg`atuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli ko`rinishlari faqat 
o`zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumin xususiyatlari 
bilan ham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga - sifatlari, 
jadalligi, davomiyligi va fazoviy lokalizatsiyasi kiradi. 
 
64

---

Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo`lib, uni boshqa sezgi turlaridan 
farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o`zgartiradi. Masalan, eshitish 
sezgilari tovushning balandligi, tsmnti, qattiyligi bilan tafovutlanadi, ko`rish 
sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar 
bilan farqlanadi. Sezgilarniig sifat jihatidan ko`p turliligi materiya harakati 
shakllarining turli-tumanliligi aks ettirishidir. 
Sezgilarning jadalligi ularning mikdoriy tavsifidan iborat bo`lib, ta’sir 
qilayotgan qo`zg`atuvchining kuchi va retseptorning funktsional holati bilan 
belgilanadi. 
Sezgilarning davomiyligi ularning vaqtinchalik tasviflanishidan iboratdir. 
Sezgilarning davomiyligi ham sezgi a’zolarining funktsional holati bilan, 
shuningdek, qo`zg`atuvchining ta’sir qilish vaqti hamda jadalligi bilan o`lchanadi. 
Qo`zg`atuvchi sezgi asosida ta’sir qilishi bilai darhol sezgi hosil bo`lmaydi, 
balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi. Dia shu qisqa vaqt sezgining 
latent (yashirin) davri deb ataladi Latent daori sezgi turlari uchun har xil fursatda 
kechadi.  
Psixologiyada ko`zning to`r pardasida rangni sezadigan uch xil xususiyatli 
element bor dsb taxmin qilinadi. Qo`zg`alish jarayoni hosil bo`lganda, ular 
toliqadilar va sezgirliklari ancha kamayadi. Qizil rangga qarab turganimizda 
ko`z to`r pardasidagi qizil rangni qabul qiluvchi element boshqalarga nisbatan 
ortiqroq toliqadi, shuning uchun ko`z to`r pardasining xuddi shu joyiga qizil 
rangdan so`ng oq rang ta’sir etaditan bo`lsa, qolgan ikkita qabul qiluvchi elsment 
ortiqroq sezgirlikka ega bo`ladi va biz ko`z karshimizda ko`kish yashil rangni 
ko`ramiz.  
Eshitish sezgilari ham ketma-ket obrazlarga ega bo`lishi mumkin. Chunki 
quloqni bitiradigan qattiq ovoz yoki tovush bilan birga yuzaga keladigan noxush 
sezgi, ya’ni bu "quloq"ning shang`illashidir. Eshitish analizatoriga bir necha 
sekund davomida ta’sir etadigan bir qator qisqa tovush impul
ь
slaridan so`ng 
ular tutash holda yoki bir oz pasaytirilgan tarzda idrok kilina boshlaydi. Agar bu 
tovushlarning ta’sirini modellashgtirish mumkin bo`lganda edi, ana shunday 
hodisani kuzatish imkoni larzaga kelardi. Bu hodisa tovush im-pul
ь
sining ta
ь
siri 
to`xtaganidan keyin uchraydi hamda tovushning impul
ь
si jadalligi va 
davomiyligiga bog`liq ravishda bir necha sekund mobaynida davom etishi 
mumkin. 
•
 
terilarni ham vujudga keltirishga qodir: qon tomirlarining torayish. 
•
 
teri-gal
ь
vanik  refleks  (teri  elektr   karshiligining  kamayishi. 
•
 
miyaning elektr aktivligi chastotasining o`zgarishi (al
ь
fa, ritmida 
pressiyasi holati) qo`zg`atuvchiga qarab ko`zning yo`nalishi, bo`yin 
muskullarining taranglashuvi va boshqalar. Mana bu narsalarning barchasi  
sezgilarning  paydo  bo`lishini  ob’ektiv  ko`rsatkichi  bo`lishi hisoblanadi. 
  Yuqoridagi  tadqiqotchilarning  fikriga qaraganda, sinaluvchi kuchsiz 
 
 
ko`zg`atuvchi   bilan   ta’sir   etilsa,   ya’ni   sub’ektga  kuch qo`zg`atuvchi bilan 
ta’sir etilsa, u holda sub’ektda hech qanday sezgi hosil bo`lmaydi, shuningdek, 
sanab o`tilgan reflektorlarda ham garish yuz bermaydi. 
Qon tomir yoki elektrofiziologik reaktsiyalar kuchsiz qo`zg`atuvchi 
 
65

---

ta’sirida ham aniq namoyon bo`lishi mumkin, aksincha sezish rayoni esa 
amalga oshmaydi. Bu holatni elektroentsefalografik re tsiyalar tasdiqlaydi. 
Tovush qo`zg`atuvchiga kelib chiqqan holda G. Gershuni inson subsensor 
diapazonga ega degan ilmiy g`oyani olg`a suradi. Bu narsa anglashinilmagan 
fiziologik reaktsiyalar, sezib mos qo`zg`atuvchilarga asoslanadi. 
Sezgilarning o`zgarishi adaptatsiya va sensibilizatsiya holatlarida o`z 
ifodasini topadi. 
Adaptatsiya (lot. — moslanmoq) — sezgi organlari, ya’ni a’zolarining 
ta
ь
ssurot kuchiga moslashuvi natijasida   muayyan   sezgirlikning 
 
 
o`zgarishidan   iboratdir.   Adaptatsiya hodisasida sezgirlik ortishi yoki 
kamayishi mumkin. Kuchli ta
ь
sirdan kuchsiz ta’sirotga o`tganda, sezgirlik asta-
sekin ortib boradi, ta’sirot kuchayganda esa sezgirlik kamayib boradi (ko`ruv, 
eshituv hid bilish, teri-tuyush va hokazo).  
Odatda genetik nuqtai nazardan adaptatsiya uch xil xususiyati negiz 
(manba) ta’sirida vujudga keladi. 
1.
 
Qo`zg`atuvchilarning davomli ta’siri jarayonida sezgilarni to`la 
yo`qolishi tarzida adaptatsiya. Doimiy ta’sir qilib turadigan qo`zg`atuvchi ta’sir 
o`tkazadigan bo`lsa, bunday holatda sezgi so`nib qoladi. Masalan, teriga tegib 
turadigan yengilgina bir yuk tez ora sezilmay qoladi. Yoqimsiz hidli bir joyga 
kirib qolganimizda, biz ozdan so`ng bu hidni batamom yo`qolib ketganday his 
qilamiz. Og`izda biron-bir narsa ushlab turiladigan bo`lsa, ta’m sezgisining 
intevsivligi bo`shashadi. 
Doimiy   va   harakatsiz   ko`zg`atuvchining   ta’siriga   nisbatan no`rshp 
analizatorlarida to`la adaptatsiya hodisasini shu bilan tushuntirib     berish     
mumkin.     Bunday     holatda  qo`zg`atuvchining harakatsizligini ko`rish 
retseptorlari apparatining harakatchanligi ™osib yuboradi. Ko`zni har doim  
ixtiyoriy va  ixtiyorsiz ravishda harakatlanib turishi ko`rish sezgisining 
uzluksizligini ta’minlaydi. Qo`zg`atuvchi ta’siridan 2-3 sekund o`tgach, ko`rish 
sechgisi yo`qoladi, ya’ni adaptatsiya hodisasi yuzaga keladi. 
2. Kuchli qo`zg`atuvchining ta’siri ostida ham sezgilar zaiflashishi. 
 
 
Masalan,   qo`lni   muzdek suvga tugib   turgan   paytda,  sovuq qo`zg`atuvchi 
ta’siri bilan yuzaga kelgan sezgining intensivligi pasayadi. Qorong`iroq 
xonadan juda yorug` joyga kirib qolsak, biz avval boshka yorug`likdan «ko`r» 
bo`lib qolib, atrofimizdagi narsalarni ajrata olmaymiz. Ma
ь
lum fursat o`tgandan 
so`ng, ko`rish analizatorlarning sezgirligi keskii sur’atda pasayadi va biz mo`’tadil 
ko`rish imkoniyatiga  ega
 
bo`lamiz.   Ko`rish   sechgirligining    intensiv  
yorug`lik qo`zg`atuvchisi   bilan   ta’sir   qilganda  pasayishdan   iborat   hodisa 
yoruglik adaptatsiyasi deb yuritiladi. 
Ko`rib o`tilgan ikki turdagi adaptatsiyani ko`pincha psixologiya fanida negativ 
adaptatsiya deb ataladi. Chunki, har ikkala adaptatsiya natijasida xam 
analizatorlarning sezgirligi ksskin pasayadi. 
3. Sezgirlikni,   kuchsiz   qo`zgatuvchi   ta’siri   ostida   sodir 
bo`ladigan, ortib borishini xam adaptatsiya deb atash an
ь
anaga aylanib qolgan. 
Aksariyat sezgi turlariga xos bo`ltan adaptatsiyaning mazkur turi pozitiv 
adaptatsiya dsyiladi. 
 
66

---

Qorong`ilik adaptatsiyasida ko`rish sezgirligi ortadi. Sokinlikka nisbatan 
adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida yuzaga keladi. Masalan, sovuq suvda 
(sovuk yegan) qo`l - bir harorat - issiqday; Issiq suvda qo`l sovuq suvda 
o`zgarmaganday tuyuladi. Harorat sezish bilan bog`liq bo`lgan pozitiv 
adaptatsiyalar yukoridagi xususiyatlarga ega. 
Tibbiyot psixologiyasida negativ og`riq adaptatsiyasining mavjudpigi 
to`g`risidagi gipoteza (ukolga, ignaga, issiq nurlanishga nisbatan) ham hukm 
surishi ta’kidlanib o`tildi. 
Adaptatsiyani hosil bo`lish xususiyatlari :a) taktil (teri) adatatsiya juda tez 
hosil bo`ladi; b) ko`z adaptatsiyasi  bir necha minut; v) hid va ta’m 
adaptatsiyalari undan ham uzunroq vaqt talab qiladi. 
Adaptatsiyaning ahamiyati shundan ibratki, u kuchsiz ko`zg`alishli 
payqashga yordam beradi, kuchli ko`zg`alishdan sezgi organini saqlaydi. 
Adaptatsiyani tushuntirib berish: 1) tayoqsimon hujayralar va joylashgan 
ko`rish purpuri aynib ketadi; kimyoviy modda borligi ilmiy jihatdan 
isbotlanmagan: 2) miyaniig po`stloq qismi sezgirlikni pasaytiradigan 
«mulohazalovchi» tormozlanish. Tormozlanish - boshqa joylarda qo`zg`alishpi 
kuchaytiradi — sezgirlik ortadi izchil o`zaro induktsiya hodisasi ro`y beradi. 
Analizatorlarnish o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning 
kuchayishi ssnsibilizatsiya deb ataladi. Sezgilik o`zaro munosabatining fiziologik 
mexanizmi anatizatorlarning markaziy qismlari joylashgan bosh miya po`stidagi 
qo`zg`alishning nr-radiatsiya hamda kontsentratsiya jarayonlaridir. I. P. 
Pavlovnipg ta’limotiga ko`ra, kuchsiz ko`zg`atuvchi bosh miya katta yarim 
sharlarning po`stida oson irradiatsiyalanadigan, ya’ni oson yoyilib ketadigan 
ko`zg`alish jarayonini yuzaga keltiradi. Qo`zg`alish jarayonining irra-diatsiyasi 
natijasida boshqa analizatorlarping sezgirligi ortadi. Kuchli qo`zg`atuvchi ta’sir 
etganda, aksincha. kontsentratsiyaga moyil bo`lgan qo`zg`alish jarayoni yuzaga 
keladi. O’zaro induktsiya qonuniga ko`ra, bunday ko`zg`alish jarayoni boshqa 
analizatorlarning markaziy kismlarini tormozlanishga olib keladi va natijada 
ularning sezgirligi pasayadi. 
Qo`zg`atuvchining birin-ketin analizatorga ta’siri bilan analizatorlarga xos 
sezgining paydo bo`lishini sinesteziya deyiladi. Sinesteziya yunoncha birgalikda 
sezish degan ma’noni anglatib keladi. Sinesteziya hodisasini har xil turdagi 
sezgilarda kuzatish mumkin.  
Organizmda funktsional holatning buzilishi yeki insonning charchashi 
farmologik ta’sirlar (adrenalin, fsnamin, benchidrin - kuchayish, pilokarpin — 
pasayish)ga 
Sezgirlikning o`sishi  ko`p  jihatdan  sub’ekt  ustanovkasiga nutqning 
ahamiyatliligiga. nutq instruktsiyasiga bog`liqtsir 
Sezgilarga bag`ishlangan eksperimental tadqikotlar quyidagi| 
yo`nalishlarda olib borilganpishii sanab o`tish maksadga muvofiq: 
1.
 
 
Veber   va  Fexnerlarning  "psixofiziologik   qonuni'"ning 
ochilishi 
2.
 
 
G. Ebbingauzning xotira yuzasidan o`tkazilgan tadqiqsLlar^ 
negizi. 
 
67

---

3.
 
 G Gel
ь
mgol
ь
tsning sezgi 
Ь
rganlari to`g`risidagi psixofiziologik ishlari va 
iGplamalari.         
4.
 
 
V. Vundning psixofiziologiadagi sezgilar va harakatlar 
bo`yicha olib borgan izlanishlari. 
5.
 
 
P. P. Lazerov tomoiidan yorug`lik toni muammosining o`rga- 
nshshshi. 
6.
 
 Ye. N. Sokolop, S. V. Krakov kabi tadqiqotchilar o`tkazgan tajribalar 
va olingan qonuniyatlarning talqini.                                                           5.  Sezgining 
neyrofiziologik asoslari 
Bilish   jarayonlarni,   xususan  sezgilarni   o`rganishdai  avval, shaxs 
psixikasining barcha tomonlari bilan uzviy bog`liqligini anglash, tushunish 
lozim. Chunki sezgilar idrok jarayonining tarkibiy  qismi sifatida namoyon 
bo`lsa, idrok insonning hayotiy tajribasi,
: 
uning xotirasi bilan bevosita 
bog`likdir. 
Jahon psixologiyasi fani ma’lumotlariga qaraganda, sezgilar  uchun atrof 
muhit to`g`risida va o`zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat 
qiladi. Sezgilar shunday bir informatsion  mulki, ular tashqi olamdan va ichki 
tana a’zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar aynan xuddi shu yo`llar 
orqali miya po`stiga yetib boradi, insonga ta’sirlarga nisbatan to`g`ri javob 
reaktsiyalari qaytarishga yordam bsradi. 
His etish yoki sezishning filogenetik taraqqiyoti shuni ko`rsatadiki, 
hayvonlarda ma’lum bir narsani sezish, his otish ularning biologik jihatdan 
zaruriyat, ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan. 
 
Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish joizki, insondagi aniq 
sezgilarning darajada taraqqiy etishiga ijtimoiy muhit, jarayon muhim omil 
bo`lib xizmat qilgan. Chunki ayrim individlarning sezuvchanlig ularning 
kundalik faoliyatidan kelib chiqqan holda, biologik shartlangan xususiyatlar 
bilan jips aloqada rivojlanishi ham mumkin jumladan, tadqiqotchi Reussa 
ma’lumotiga ko`ra: tikuvchilar, buyoq tsexida ishlovchilar qora rangning 40 
xilini bir-birida farqlash imkoniyatiga ega ekanlar, umuman boshqa sohada 
faoliyat ko`rsatadigan odam darhol bunday rangning ikki turini farqlab ola ekan, 
xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda ta’m bilish sezgilari juda ham aniq va 
yaxshi rivojlangan bo`lar ekan. Chunki sezgining o`sishi ko`zg`atuvchilarning 
retseptorga ta’siri natijasida yuzaga keladi, ya’ni retseptorlar rivojlanishi bilan 
bog`liq. 
Retseptor-bu qo`zg`atkich yoki qo`zg`atuvchini qabul qilishga 
mo`ljallangan nerv tolalaridan tashkil topgandir.  
Bizga ma’lumki, inson o`zining tana a’zolariga ta’sir etayotgan rang, issiqlik 
yoki sovuqlik ta’sirini, hidlarning o`ziga xosligini sszadi hamda aks ettiradi. Ana 
shu vaziyat natijasida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaktsiya hosil 
bo`ladi. Misol uchun ko`z qorachig`i qisqaradi, kengayadi, qo`l esa issiqlikdan 
sezkanadi va boshqalar. Harakatlarni qabul qiluvchi tana a’zolaridan boi miya 
po`stiga harakat to`grisida qayta signal beradi, qayta aloqa orqali ichki tana 
a’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi. 
Sezgilar aks ettirishning xususiyati va retseptorlariing joylashishiga qarab, 
 
68

---

ingliz psixologi CH. Sherrington ularni uch guruhga ajratadi. 
1.
 
Tashqi olamdagi narsapar va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks 
ettiruvchi hamda tananing yuza qismida retseptorlar joylashgan eksterotseptiv 
sezgilar. 
2.
 
Tananing ichki a’zolarida (o`pka, yurak, jigar va hokazo) 
to`qimalarida joylashgan hamda ichki tana a’zolarining holatini 
etgiruvchi retseptorlar bilan mujassamlashgan interotseptiv sezgilar. 
Afferent, sintez boskichi qar kanday xatti-harakat aktining rivo lanishi 
boshlangich pog`onasidir. Ushbu bosqich tugagach, muayyan xa: harakat akti 
shakllanishning navbatdagi boskichi boshlanadi. Ayna! xuddi shu bosqichda 
organizm xatti-harakatining uch asosiy masalas! ya’ni nima? kanday? va 
qachon? bajarilishi hal qiliiadi. 
Afferent sintez bosqich, asosan to`rt jabha (komponent) negizida sodir 
bo`lishi tajribalarda sinab  qo`yilgan.  Uning asosiy jabxalari,  eng avvalo 
dominant (motivatsiya o`ta xohish)  va unga hamroh hisoblangan 
emotsiyaning kuchligigi hamda barqarorligida namoyon bo`ladi:    
1.
 
Organizmga qo`zg`atuvchilarning ma’lum bir ta’siri. 
2.
 
Yo`naltiruvchi affsrentatsiyaning mavjudligi. 
3.
 
Afferentatsiyaning muayyan shartchsharoitlari. 
4.
 
Xotira appgyuatlari va mexaniz^lari. 
5.
 
 
Bularning o`zaro ta’sir uchta meyrodinamik omil orqali ba- 
jariladi: a) yo`nalganligi; b) neyronlarda ko`zgalishning konvergentsiyasi 
(to`yinishi); v) quvg`alishning po`stloq va po`stloqosti tuzilmalarda kayta hosil 
bo`lishi bilan tiklanishi. 
6.
 
 Bu   mexanizmlar nerv   sistemasida  turli   qo`zg`alishlarn 
to`plashga,  birlashtirishga, solishtirishga va mazkur  muhitda eng qulay xatti-
harakat aktini bajarish uchun karor qabul kilishga olib keladi. 
7.
 
 Miya 
po`stloq 
hujayralarida 
qo`zg`alishning konvergentsiyasi
1 
va ularni solishtirish jarayonch butun miya miqyosida bu o`zaro ta’sir 
natijalarining integratsiyasi karakat maqsadining shakllanishiga hamda uni 
unumliroq karor tanlash sari yetaklaydi. 
Katta yarim sharlarping murakkab integrativ faoliyatining boshlang`ich 
bosqichini turli ko`zg`atuvchilari bir neyrondagina konvergentsiyasi deb qarash 
mumkin. 
Katta yarim sharlarda maxsus neyronlar turuhi borligi tufay-li ular turli-
tuman qo`zg`alishlardagi qayta kabul qilish bilan cheklanmay, balki miya 
po`stlogining piramida hujayralaridan akson orqali keluvchi efferent 
qo`zg`aliatarni ham kabul qiladi. Bu esa orqa miya po`stlrkosti va po`stlokdagi 
ko`plab aksonlar neyronlarning vazifasi tsikiik qo`zg`alishni ko`pincha saqlab 
turish, o`ziga xos «ku-tish» to`plamini saklashdan iborat. Shu bilan bir vaqtda 
periferik ishchi a’zolariga yuboriladigan buyruq nusxasini butun miyaga 
tarkalishini ta’minlaydi. Bir neyronning o`zidagi efferent ko`zg`alish 
konvergentsiyasi periferik retseptorlardai keluvchi affekt qo`zg`alish bilan 
aksonga uzatilgan buyruq nushasi olingan na-sharni baholash uchun shart-
sharoitlar yaratadi. Evolyutsiya jarayonida hosil bo`lganligi bilishning 
 
69

---

neyrodinamik mexanizmlarining fosh etilishi har qanday bo`lajak 
hodisalarning tahlil shshshiga maqsadli omillar oldindan bilishga asos bo`ladi. 
Ko`rish   analizatori   o`zaro   bir-biri   bilan   alohida  bo`lgan 
■
puvchan periferik qismdan, po`stlokosti va bosh miya yarim sharla- 
rini ko`rish markazlaridan iboratdir. Eshitish analizatori havo 
inlarining tebranishini kabul kiladi, ularning mexanik ener- 
ini nerv hujayrasining ko`zg`alishigaaylantiradi. 
Shunday kilib, sezgilarning neyrofiziologik asosi juda murakkab bo`lganligi 
tufayli uni o`rganish birtalay qiyinchiliklarni vujudga keltirar ekan. 
Psixologiya fanida uchta katta guruh (turkum)ga ajratilgan sezgilar 
(eksteroretseptiv, proprioretseptiv, interoretseptiv) o`z navbatida quyidagi turlarga 
bo`linadi: 
 1.Ko`rish sezgilari. 
 2.Eshitish sezgilari. 
 3.Hid bilish sezgilari. Eksterotseptiv 
 4.Ta’m bilish sezgilari 
 5.Teri sezgilari. 
    6.Muskul-harakat (kinestetik). 
    7.Statik sezgilar. Propriotseptiv 
          8.Organik sezgilar. Interotseptiv 
Inson tomonidan rang va yorug`likni sezish ko`rish sezgilari tarkibiga 
kirib, seziladigan ranglar esa xromatik va axromatik  turlarga bo`linadi. 
Psixofiziologik qonuniyatga binoan yorug`lik nurlari uchburchak shisha 
prizma orqali o`tib singanda hosil bo`ladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, 
ular kamalak ranglar hisoblanadi va tarkibiga qizil, zarg`aldoq, sariq, yashil, 
havorang, ko`k, binafsha tuslari-ii kamrab oladi. Biroq mazkur ranglarning turlari, 
ko`rinishlari tabiatda xilma-xil va nihoyatda ko`pdir. Odatda oq rang, qora rang, 
kul rang va ularning turlicha ko`rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi. 
Ko`rish sezgilarining organi-ko`z hisoblanib, u ko`z soqkasi va
 
undan chiqib 
keladigan ko`ruv nervlaridan tashkil topgandir. Ko`ch soqqasini tashqi tomirlari va 
to`r pardalari o`rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo`lmagan oq qismi sklera yoki 
qotgan, kattiq parda deb nomlanadi, uning old tomoniga joylashgan bir muncha 
qavariq qismi tiniq muguz parda bo`lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb 
ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan, uning tovlanishiga qarab, odamlarda 
ko`z ko`k, qora, sariq jilo beradi va ularni biz ko`k ko`z, qo`y ko`z, qora ko`z va 
hokazo deb ataymiz. Rangdor pardaning o`rta qismida yumaloq teshik mavjud 
bo`lib, biz uni qorachig` deb ataymiz. Xuddi shu teshik orqali ko`z ichiga 
yorug`lik nurlari kiradi. Kelayotgan, tushayotgan, ajrayotgan yorug`likning ozligi 
yoki ko`pligiga qarab, qorachig` kengayishi yoki torayishi jarayonlari hukm 
suradi.  Ko`zlarning uchinchi pardasi to`r parda deb nomlanib, u ko`z 
soqqasining deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. Qorachig` bilan rangdor 
pardaning orqasida ikki tomoni kavariq, tiniq jism ko`z gavhari joylashgan 
bo`ladi, yorug`lik nurlari unda to`planib, so`ng sinadi va to`r pardaga narsa yoki 
jismning aksi, surati tushadi. Xalqa shakldagi kipriksimon muskulning uzayishi 
 
70

---

yoki qisqarishi tufayli gavhar yo yassilanadi yoki qavariq holiga keladi (jism 
ko`zdan uzoqlashtirilganda gavhar yassilanadi, ko`zga yaqinlashtirilganda esa u 
shar shakliga kiradi). Ko`z gavharining mazkur hosiyati tufayli xoh uzoqda, xoh 
yaqinda bo`lmasin, narsalarning aksi gavhardan o`tib, so`ng to`r pardasiga 
tushaveradi. 
Ko`z soqqasining gavqar bilan to`r parda o`rtasidagi butun ichki yuza 
shishasimon jismi deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqliq bilan qoplangan 
bo`ladi. To`r parda rang va yorug`likni sezish uchun muhim ahamiyatga ega 
bo`lib, unda ko`ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarmoqlarning 
chekkada uchlarida tayoqchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv 
hujayralari mavjuddir. Inson ko`zining to`r pardasi 130 millionga yaqin tayoqcha 
va 7 millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin kilinadi. Kolbachalar yordami 
bilan xromatik (kunduzgi) ranglar ko`riladi, xolos. Tayoqchalar yorug`likni 
yaxshi sezuvchan bo`lib, xira va qorong`i paytlarda o`z funktsiyasini bajaradi, 
axromatik ranglarni aks ettiradi. 
To`r pardaning eng sezgir joyi - sarik dog`ning asosan kolbachalar bilan 
to`lgan markaziy chuqurchasi hisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, 
xuddi shuni hammadan ravshanroq ko`ramiz. Ob’ektga tik qarash natijasida ko`z 
muskullari unga qaratiladi va aks ettiriluvchining surati sariq dog`ga tushadi, 
bunday tarzdagi ko`rish to`g`ridan ko`rish deyiladi. Agarda narsalarning surati 
sariq dog`dan tashqarida, ya’ni to`r pardaning bir joyida rang va yorug`likni 
sezadigan tayoqchalar va kolbachalar mavjud emas, bu ko`ruv nervining ko`z 
soqqasidan chiqish joyi bo`lib, u yorug`likdan ta’sirlanmaganligi  uchun ko`r 
dog` deb ataladi.      
Odam ko`zi ranglarni taxminan 380 millimikrondan 780 millimikrongacha 
uzunlikdagi to`lqinlarning ta’sirida sezadi: I) 780-610 qizil rang; 2) 610-590 
zarg`aldoq; 3) 590-575 sariq; 4) 560-510 yashil; 5) 480-470 havo rang; 6) 470-
450 ko`k rang; 7) 450-380 binafsha rang seziladi. 
a) Ko`rish sezgilarining xossalari: 
1.
 
Rangning toni (150 ga yaqin tuslari). 
2.
 
Ochiqlik (qora bilan oq rangda 200 gacha tus ajratiladi). 
3.
 
Rangning ravshanligi (600 ga yaqin). 
4.
 
Rangning quyuqligi (tongning yaqqolligi). 
5.
 
Ranglarning    aralashib    ketishi    (turli    uzunliklardagi 
yorug`lik nuri) 
b) 
Ko`rish sezgisi jarayoni: 
Uch rangli sezish nazariyasi: 
1. 
1756 yilda M. V. Lomonosov asosiy qoidalarini bayon qilib bergan; 
2.
 
100 yildan keyin nemis fizigi G. Gel
ь
mgol
ь
ts uni to`la isbotlab bergan. 
3.
 
Ushbu nazariyaga binoan, to`r pardaning kolbachalarida uchta asosiy 
element mavjuddir, ulardan birining qo`zg`alishi qizil rang sezgisini, ikkinchi 
birining ko`zg`alishi yashil rang sezgisi va uchinchi birining ko`zg`alishi 
 
71

---

binafsha rang sezgisi hosil qiladi. Nazariyaga ko`ra, yorug`lik to`lqinlari birdaniga 
uchta elementni bir xilda  qo`zg`atsa,   oq   rang   sezgisi   vujudga   keladi.   
Lekin   yorug`lik to`lqinlari ikki yoki uch elementga ta’sir qilsa-yu, ammo bu 
ta’sir bir tekis kechmasa, u holda sezuvchi elementlardan har birining 
qanchalik qo`zg`alganligiga qarab, har xil rang sezgilari namoyon bo`ladi. 
Teri sezgilari tarkibi tuyish va harorat turlaridan iborat bo`lib, ularning 
bunday nomlanishining bosh omili - bu retseptorlarning teri va organizmning 
tashqi shilliq pardalarida joylashganligidir. 
Tuyish sezgilari ikki xil axborotni qabul qilish imkoniyatiga ega bo`lib, 
ularning birinchisi tegish va tarqalishni tuyish sezgilar, ikkinchisi esa silliq yoki 
g`idir-budurni tuyish bilan tavsiflanadi. Odatda tana a’zosiga narsalarning 
tegishini sezish tashqi ko`zg`alish kuchayganda siqiqni sezishga aylanadi, u 
yanada kuchayganda siqiq og`riq sezgisiga aylanadi.
 
Tuyish sezgilari organi — teridagi va tashqi shilliq pardalardagi tuyish 
tanachalari deb nomlanuvchi tanachalardan iboratdir. Tanachalarning ichida, 
qisman tashqarisida (epiteliyda) tuyish nervining chekka tarmoqlari mavjud, ular 
terida va shilliq pardalarda bir tekis taqsimlangan. Ular barmoklarning uchlarida 
til uchida, labda zich joylashgan, xuddi shu boisdan sezgirlik daraja 
boshqalardan yuksakroqdir. Qaysi yerda tanachalar siyrak bo`lsa, demak u 
joylarda sezish ko`rsatkichi shunchalik pastdir. 
Psixologiyada tuyish tanachalari va sezuvchi nervning chekka tarmoqpari 
zichligi esteziometr asbobi yordami bilan o`lchanadi. Asbob keriladigan ikki 
oyokli tsirkuldan tashkil topgan bo`lib, o`zagidagi darajalar oyoqlarning uchlari 
o`rtasidagi masofani o`l- chaydi. 
Tuyishning aniqlik darajalari: a) barmoq uchlarida 1 mm-2 mmgacha, b) 
qo`l kaftida 10 mm, v) orqada 60-70 mm masofa bir yo`la ikki oyoqcha 
tegayotganligini sezish mumkin (masofa kamaysa, sezgirlik pasayadi). 
Tuyish sezgilarining markazi bosh miya po`stining orqadagi markaziy 
pushtasida joylashgan deb taxmin qilinadi. 
Tuyish sezgilarining tashqi, ya’ni fizik sababi - bu biron-bir 
narsalarningteriga bevosita tegishidir. 
Harorat sezgilari issiq yoki sovuqni sezish bilan tavsiflanadi. Maxsus 
tanachalarning ichida issiqni yoki sovuqni sezuvchi nervlarning chekka tarmoqlari 
joylashgan bo`ladi. 
Ularning tashqi sababi — biron-bir xaroratga ega bo`lgan qattiq, suyuq va 
gazsimon jismlarning tanaga tegib turishidir. Issiqni yoki sovuqni farqlash 
qo`zg`atuvchi harorati bilan badan , harorati o`rtasidagi nisbat bilan 
belgilanadi. Masalan, ko`zgatuvchining xarorati badan haroratidan past bo`lsa 
— sovuqni, agarda yuqori bo`lsa -- issikni sezamiz, his qilamiz.