O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

 
2. Bixeviorizm 
(ingl. behaviour – hulq - atvor) XX asr amerika 
psixologiyasidagi yo`nalish bo`lib, ongni ilmiy tadqiqot predmeti sifatida 
o`rganishni rad etadi, psixikaga hulq – atvorning turli shakllari sifatida qaralib, 
hulq – atvor esa tashqi muhit kuzatuvchilariga organizm reaktsiyalari majmui 
sifatida qaraladi. 
Bixeviorizm qarashlarining dastlabki dasturi 1913 yilda amerikalik 
zoopsixolog D.Uotson (“Psixologiya, bixeviorist uni qanday tushunadi” 
maqolasida) tomonidan ilgari surilgan. 
D.Uotson psixologiya yarim asrdan ortiqroq davr davomida eksperimental 
Fan bo`lganligiga qaramasdan boshqa tabiy fanlar o`rtasida o`z o`rnini egallab 
olmaganligiga sabab, psixologiya predmeti va tadqiqot usullarining noto`g`ri 
qo`yilganligidadir deb baholashadi. Psixologiya fanining predmeti sifatida ong 
o`rniga xulq – atvorni o`rganishi lozim degan, da’volar bilan chiqdi. Barcha psixik 
hodisalar deyilgandja, ongga tegishlilikning tushunilishi tanqid qildi, uning 
fikricha “o`rta asr tasavurlaridan” yiroq yangi atamalar kiritilishi kerak. Shunday 
atamalar sifatida qo`zg`atuvchi va reaktsiya atamalarini taklif qildi.  
D.Uotson o`z faoliyatini funktsionalistlar va tarkibiy psixologiya o`rtasida 
to`xtovsiz baxslar ketayotgan davrdan boshladi. Bu baxslardan, ikkita yo`nalishni 
ham rad etish to`g`risidagi xulosaga keldi. Chunki, ulardan biri ongning tarkibini, 
 
57

---

ikkinchisi esa uning funktsiyasini o`rganishga harakat qilardi. 
D.Uotson o`zining dastlabki qarashlarini “Hulq – atvor: taqqoslash 
psixologiyasiga kirish” (1914) va “Bexevioristlar nuqtai nazaridan psixolgiya” 
(1919) kitoblarida “quzg`atuvchi - reaktsiya”, “ko`nikmalar hosil bo`lishi” kabi 
atamalar bilan tushuntirib berishga harakat qiladi. Xulq – atvor qonuniyatlari, 
bexeviorizm ta’limotiga ko`ra, “kirish qo`zg`atuvchi va chiqish” (javob reaktsiya) 
o`rtasidagi o`zaro munosabatlardan iboratdir. Bu tizim ichidagi (psixologik va 
fiziologik) jarayonlar, to`g`ridan – to`g`ri kuzatish imkoni yo`qligi sababli, ilmiy 
tahlil etishdan yiroqda turadilar. Bixeviorizmning asosiy usuli organizmlarga atrof 
– muhitdagi ta’sirga javoban organizm reaktsiyalarini kuzatish va tajribaviy 
o`rganish bo`lib, ular o`rtasidagi o`zgaruvchilarni korrelyatsionlarini bog`lanishda 
matematik tavsiflashdir. 
“Qo`zg`atuvchi - reaktsiya” munosabatlari organizmning muhitga 
munosabatini asosiy birligidir.  
Bixeviorizm yo`nalishida CH.Xanter, K.Leshli tomonidan tajribalar olib 
borildi. Bundan tashqari Edvard Tolmen va K.Xoll tomonidan bixeviorzimning 
yangi yo`nalishi neobxiveiorizm rivojlantiradi.  
Bixeviarizm an’anaviy “qo`zg`atuvchi – reaktsiya”dan tashqari har qanday 
sub’ektiv hodisalarni tan olmas edi. Shuning uchun ham shu vaqtgacha an’anaviy 
bixevioristlar tomonidan rad etib kelinayotgan obraz, motiv kabi boshqa psixologik 
hodisalarga bixeviorizmni qo`llashni neobixevioristlar o`z oldiga asosiy maqsad 
qilib qo`ydi. Bu tipdagi tadqiqotlarda “qo`zg`atuvchi – reaktsiya” o`rtasida ro`y 
beradigan ichki jarayonlarni “mediatorlar” tushunchasi vositasida ifodalashga 
xarakat qilindi. “Mediatorlar” funktsiya emas, balki xulq – atvorning real 
omillaridir, degan g`oyani ilgari surdi. E.Tolmen o`z ta’limotida bevosita uchta 
yo`nalish: bixeviorizm, geshtal
ь
t psixologiya, dinamizm psioxologiyasi g`oyalarni 
uyg`unlashtirishga harakat qiladi. 
Ushbu maqsadida E.Tolmen tomonidan oraliq o`zgaruvchilar tushunchasi 
kiritildi, ular bevosita qo`zg`atuvchilar va javob xulq – atvori o`rtasida amal 
qiladigan, bilish va qo`zg`atish omillarining majmui sifatida tushunildi. Oraliq 
o`zgaruvchilar bu qo`zg`atuvchilar (mustaqil o`zgaruvchilar) ga harakat 
reaktsiyalari (bog`liq o`zgaruvchilar) ni vositaligini ta’minlaydigan 
determinantlardir. Buning uchun E.Tolmen kalamushlar ustida labirint 
ko`nikmalarini egallash bo`yicha ko`plab tajribalar o`tkazadi. Ko`nikmalar hosil 
bo`lishi jarayonida kalamushlarning o`ziga xos ixtirochiligi ma’lum bo`ldi. 
O’z vaqtida Torndayk tomonidan ifodalangan mashq qilish va samara 
qonuniyatlari yangicha baholandi. Mashq qilishning asl mohiyati, bu muayyan 
bilish strukturalarining xosil bo`lishligidir. Kalamush labirintda yo`l topishga 
shuning uchun ham o`rganadiki, undu ushbu yo`lning “bilish xaritasi” xosil 
bo`ladi, bu esa an’anaviy bixeviorizmda, ta’riflanganidek harakat reaktsiyalarining 
yig`indisi emas. Maqsadga intilgan xayvonlar muhit signallarini farqlaydilar. Bu 
bilan o`z kutayotgan natijalarini bog`laydilar. Agar, kutilayotgan natija 
tasdiqlanmasa, xulq – atvor buziladi. E.Tolmen tomonidan “yashirin o`qish” 
tushunchasi ham kiritildi. Bu degani yashirin, kuzatib bo`lmaydigan o`qishning 
vujudga kelishidir. O’qish jarayoni mustahkamlaydigan qo`zg`atuvchi bo`lmagan 
 
58

---

hollarda ham ro`y beradi. Xayvonlar hatti – xarakatlar ehtimolligi bilan vaziyatni 
go`yoki tadqiq etadi. Unda bilish strukturalari shakllanadi, uning yordamida 
kelgusida eng qulay samaraga erishiladi. Lekin, E.Tolmen bu tajribalarni yo`lga 
quyishiga qaramasdan obrazning harakat reaktsiyalarini qanday boshqarish 
masalasiga javob Bera olmadi. 
Umuman bixeviorizm to`g`risida xulosa qiladigan bo`lsak, D.Uotson 
tomonidan xulq – atvor tushunchasidan ong dalillari (obraz) chiqarib tashlashga 
harakat qilingan bo`lsa, neobixeviorizmda esa xulq – atvor hatti – harakatlariga 
obrazlar (Tolman) va periferik darajadagi nerv jarayonlari kiritishga harakat 
qilindi. Ular o`rniga esa, Skinner tadqiqotlari yuzaga keldi, u radikal tarzda 
qzgartirish qilishni mo`ljallagan edi.  
3. 
Geshtal
ь
t psixologiya (nemischa – gestalt – obraz, shakl) Germaniyada XX 
asrning birinchi choragida yuzaga kelgan oqimdir. Bu oqim o`z komponentlariga 
nisbatan birlamchi bo`lgan, yaxlit strukturalar (geshtal
ь
t) nuqtai – nazaridan 
psixologiyani o`rganish dasturi bilan chiqdi. Geshtal
ь
t psixologiya (V.Vundt, 
E.B.Titchener) tomonidan ongni elementlarga bo`lish tamoyili va assotsiatsiya 
qonunlari yoki ijodiy sintez asosida ulardan psixik fenomenlarni keltirib chiqarish 
g`oyasiga qarshi chiqdi. Yaxlitlikning ichki, sistematik tuzilishining uni qismlarga 
ajratuvchi xususiyatlar va funktsiyalar belgilaydi, degan g`oya dastlab idrokni 
tajribaviy o`rganishga qo`llandi. Bu uning bir qator muhim xususiyatlarini aniqlash 
imkonini berdi: barqarorlik (konstantlik), strukturaviylik, predmet obrazining 
(figura) uni o`rab turgan fonga bog`liqligi va h.q. Intellektual xulq – atvor 
o`rganilayotganda sensor obrazning harakat reaktsiyalarni vujudga keltirishdagi 
roli o`rganildi. Bu obrazning qurilishi anglashning alohida psixik akti bilan 
tushuntiriladi, ya’ni idrok etilayotgan maydonda munosabatlarni bir lahzada anglab 
olish yo`li bilan insayt holati tushuntiriladi. Bu qoidalar bixeviorizimga qarshi 
qo`yildi, u muammoli vaziyatda organizm xulq – atvorini, ko`r – ko`rona harakat 
reaktsiyalarini natijasida, tasodifan muvaffaqiyatga uchraydi, degan g`oyani ilgari 
surgan edi (sini shva xato usuli). Inson tafakkuri jarayonlarini tahlil etishda asosiy 
e’tibor bilish strukturalarining qayta hosil bo`lishga qaratildi, buning natijasida 
ushbu jarayonlar samaradorlik xususiyati kasb etadi va ular formal mantiqiy 
operatsiyalar, algoritmlar va h.k. shaklida farq kiladi. 
Psixik geshtalliklar va uning qayta hosil qilingan tuzilmalari individual 
ongning xususiyati sifatida qaraldi, bu esa o`z navbatida predmetlar dunyosi va 
nerv tizimi faoliyatiga bog`landi. 
Asosiy vakillari nemis psixologklari M.Vertxeymer, V.Kyoler, K.Kofkalardir. 
4. 
Zigmund Freyd ta’limoti ushbu avstriyalik psixologning o`z nomi bilan 
ataladi. Bu ta’limotida shaxs taraqqiyoti va tarkibi irratsional, ongga qarama – 
qarshi bo`lgan omillar bilan tushuntiriladi va ushbu asosida psixoterapiya 
texnikasidan foydalaniladi. Ushbu ta’limot dastlab nervozlarni davolash 
jarayonlarida shakllangan. Z.Freyd ta’limoti individ ongsizlik holatida chuqur 
yashiringan psixik kuchlar (ular orasidagi eng muhimi seksual mayl – libido) va 
individ uchun dushman bo`lgan ijtimoiy muhitda yashab qolish zaruriyati 
natijasida abadul – abad yashirin urishni o`rganadi. 
Ijtimoiy muhit tomonidan qo`yilgan ta’kidlar (ong “tsenzurasini” yaratdi), 
 
59

---

ruhiy jarohat yetkazgan holda ongsizlik holatini mayllar energiyasini bostiradi, u 
esa nerv simpmtomlari, tush ko`rishlar, xato hatti – harakatlar, nohushlikni unutish 
kabi vositalarida yuzaga yorib chiqadi. Psixik jarayonlar freydizmda uchta nuqtai 
nazardan ko`rib chiqildi: topik, dinamik va iqtisodiy. Dastlab topik tizim Freydda 
uchta darajada taklif qilindi: ongsizlik, ong oldin va ong holatlari, ular o`rtasidagi 
munosabat tsenzura vositasi yordamida tartibga solinib turadi. 20 – yillarning 
boshidan Freyd tomonidan boshqa darajalar ajratib ko`rsatiladi: men (ego), u (id) 
va oliy – men (super – eto), keyingi ikki tizim ongsizlik qatlamida joylashgandir. 
Ruhiy jarayonlarni dinamik nuqtai – nazardan qarash maqsadga yo`naltirilgan 
mayllar va tendentsiyalarni bir kichik tizimdan ikkinchisiga o`tish sifatida qarar 
edi. 
Iqtisodiy nuqtai – nazardan qarash esa psixik jarayonlarga energetik 
ta’minlanish nuqtai – nazaridan qarashni ifoda etar edi (xususan, libido – 
energiyasi bilan) Freyd fikriga ko`ra, energetik manba u (id) dir. Id – ko`r – 
ko`rona instinktlar, yoki jinsiy, yoki agressiya instinktlari to`plangan joy bo`lib, 
sub’ektning tashqi reallikga munosabatlaridan qat’iy nazar, darhol qondirilishiga 
harakat qiladi. Ushbu reallikga moslashishni ego ta’minlaydi. Ego atrof-muhit va 
organizm holati to`g`risida axborotni qabul qiladi, uni xotirasiga saqlaydi, 
individning javob reaktsiyalarini, uning o`z-o`zini saqlash manfaatlari asosida 
tartibga soladi.  
Super-ego ahloqiy andozalar, ta’qiqlar va rag`batlantirishlarni o`z ichiga olgan 
bo`lib ularning barchasi individ tomonidan ongsiz holda tarbiya jarayonida, avvalo 
ota – onalaridan o`zlashtirilgandir. 
Egoga Id, super-ego va tashqi reallik tomonidan qo`yiladigan talablar bir-
biriga mos bo`lmaganligi sababli, u doimo nizoli holatda bo`ladi. Bu esa chidab 
bo`lmaydigan zo`riqish holatini yuzaga keltiradi, bundan esa individ “himoya 
mexanizmlari”, ya’ni siqib chiqarish, oqilonlashtirish, sublimatsiyalash, 
regressiyalar vositasida qutqariladi. 
Psixoterapiyaning vazifasi, jarohat yetkazgan kechinmalarni aniqlash va 
ulardan katarsis, siqib chiqarilgan mayllarni anglash, nerv simptomlari sabablarini 
aniqlash yo`llari bilan shaxsni ozod qilishdir. Buning uchun tush ko`rishlarini tahlil 
qilish, erkin assotsiatsiyalar usullaridan foydalaniladi.  
Zigmund Freyd psixologiyaga bir qator muhim muammolarni olib kirdi: 
ongsizlik holidagi motivlashtirish, psixikada normal va patologik hodisalarning 
munosabati, uning himoya mexanizmlari, seksual omilning roli, shaxsning 
murakkab tizimi, subxektiv psixik tuzulishidagi ziddiyatlar va nizolar va h.k. 
5. 
Gumanizm psixologiyasi g`arb psixologiyasidagi oqim bo`lib, o`zining 
asosiy predmeti sifatida shaxsni noyob yaxlit tizim sifatida qaraydi, gumanizm 
psixologiyasi fikricha shaxs qandaydir oldindan berilgan holatda bo`lib, o`z – 
o`zini faollashtirishning “ochiq imkoniyatlari” faqat insonlar uchun xosdir. 
Gumanizm psixologiyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iboratdir: inson 
yaxlit holda o`rganilishi lozim; har bir inson noyob bir hodisalar, alohida hollarni 
tahlil etish o`zini oqlaydi, statistik umulashtirishlarga qaraganda, inson olam uchun 
ochiqdir, insonning olamdagi va o`zidagi kechinmalari asosiy psixologik 
reakllikdir; inson hayoti insonning shakllanishi va borligi sifatidagi yagona jarayon 
 
60

---

sifatida qaralishi lozim; inson rivojlanishi va o`z – o`zini namoyon etishning 
cheksiz imkoniyatlari bilan ta’minlangandir, bu esa uning tabiatining bir qismini 
tashkil etadi; ma’nolar va qadriyatlar vositasida tashqi determinantlardan muayyan 
darajadagi erkinlik xususiyatiga egadir, ulardan esa o`zining tanlashida 
foydalanadi; inson – bu faol va ijodkor mavjudot. 
Gumanizm psixologiyasi, o`zini “uchinchi kuch” sifatida bixeviorizm va 
freydizm qarama – qarshi qo`yadi, bu ta’limotlar asosan shaxsni o`tmishga 
bog`lab, qo`yadi, insondagi asosiy narsa esa kelajakka intilish, o`z imkoniyatlarini 
erkin amalga oshirishdir (G.Olport), ayniqsa ijodiy imkoniyatlarini (A.Maslou), 
o`ziga ishonchni mustahkamlash va “ideal men” ga erishish imkoniyati (K.Rojers) 
sifatida qaraydi. Bu yerda markaziy rol muhitga moslashishni ta’minlaydigan 
motivlar, konform xulq – atvorga emas, balki insoniy mendagi konstruktiv 
asosning o`sishiga qaratiladi, buning yaxlitligi boshdan yechirishdagi kuchi 
psixoterapiyaning alohida shaklini qo`llab quvvatlashga qaratilgandir. K.Rojers 
ushbu shaklni “mijozda markazlashgan terapiya” deb ataydi, bu esa 
psixoterapevtdan yordam so`rab murojaat etgan individga, “bemor” sifatida emas, 
balki mijoz sifatida qarashni taqozo etadi, bunda individ uni xavotirga solayotgan 
xayotiy muammolarni yechish uchun ma’suliyatni o`z zimmasiga oladi. 
Psixoterapevt faqat esa maslahatchi (konsultant) vazifasini bajaradi va ilik 
emotsional muhitni yaratib beradi, bunda mijozga o`z ichki dunyosini tashkil etish 
va o`z shaxsini yaxlitligiga erishish, o`zining mavjudligi moxiyatini 
(“ekzistentsiya”) tushunish osondir. Shaxsdagi o`ziga xos insoniylikni, inkor 
etuvchi ta’limotlarga e’tiroz bildirgan holda, gumanizm psixologiyasi o`ziga xos 
insoniylikni ijtimoiy – tarixiy omillarga bog`liq ekanligini tan olmaydi.