O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

Mavzu yuzasidan savollar  
1.
 
Psixologiya fanining kelib chiqish tarixi 
2.
 
«Rux» tushunchasi va mohiyati 
3.
 
Hozirgi zamon psixologiyasining asosiy tarmoqlari 
4.
 
Psixik holatlar va xususiyatlar 
Tayanch iboralar 
Psixik jaraenlar, psixik holatlar, psixik xususiyatlar, kuzatish, suxbat, anketa, 
sotsiometriya, test va psixologiya sohalari.     
 
 
 
 
20

---

 
2 Mavzu: Psixikaning rivojlanish taraqqiyoti. 
 
R
Е
JA: 
1. Psixika tushunchasining taxlili 
2. Miya va psixika muammosi 
3. Psixikaning filogenetik
 taraqqiyoti. 
4. Psixikaning reflektorlik xususiyati. 
 
    
 
Psixika - bu yuksak darajada tashkil topgan materiyaning 
hususiyati, sub’ekt tomonidan ob
ь
sktiv borliqni faol aks ettirish, xuddi shu 
asnoda o`z xulqini va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o`tmishning, 
hozirgi davr va kelasi zamonniig hodisalari ifodalangan, tartibga solingandir. 
O’tmish hodisalari inson xotirasida mujassamlashib, shaxsiy tajribalarda namoyon 
bo`ladi. Hozirgi zamon aqliy jarayonlar, hissiy kechinmalar, obrazlar va 
tasavvurlar majmuasida ifodalanadi. Kelajak esa turtkilarda, maqsad, ezgu 
niyatlarda, shuningdsk, fantaziya, vijdon azobi, armon va tushlarda aks etadi. 
Inson psixikasi ham anglanilmagan, ham anglanilgan xususiyatga ega bo`lib, 
anglanilmagan psixika o`z navbatida hayvon psixikasidan sifat jihatidan tafovutga 
va ustuvorlikka ega. 
Psixikaning faolligi reallik bilan bevosita muloqotga kirishish jarayonida 
namoyon bo`ladi. Psixika biologik evolyutsiyaning ma’lum bir bosqichida 
vujudga kelgan bo`lib, uning o`zi omillarining biri sifatida organmzmni ularning 
yashash sharoitiga tobora kuchayib boruvchi moslashuvni  ta’minlab turadi. 
Faoliyat regulyatsiyasining yuksak darajasi sifatida ong vujudga keladi, psixika 
faolligining yuksak ko`rinishi manbai tariqasida esa shaxs shakllanadi. 
Bizningcha, metodologik nuqtai nazardan psixika taxlil qilinganda, albatta 
biosferik va neosferik aloqalar natijalari, ularning ta’sirchanlik kuchi, vaziyat, 
muhit hamda holatlar  fazoviy joylashuvi, yuzasidan fikr bildirish bugungi kunda 
muhim ahamiyatga ega. Chunki inson aql-zakovatining quvvati yetmaydigan, 
payqash imkoniyatiga ega bo`lmagan borliqning mo`’jizalari, sirlari mavjuddir, 
uni hisobga olmasdan ilojimiz yo`q. 
Organizmda dastlabki aks ettirishning vujudga kelishi tirik tananing ichki va 
tashqi stimullarining javob reaktsiyasiga tanlab munosabatda bo`lish manbaidan 
kelib chiquvchi sezkanuvchanlikdan boshlanadi. Bu psixikaga bo`lgan aks 
ettirishning sodda ko`rinishi bo`lib, 
u 
organik dunyoni rivojlanish jarayonida 
sezuvchanlik qobiliyatiga ega bo`lgani tufayli sezgi vazifasini bajaruvchi 
birlamchi psixologik obrazlar paydo bo`la boshlaydi, ular organizm harakati 
ehtiyojini, fazoviy chamalash maqsadini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. 
Xuddi ana shu davrdan boshlab muhitga, ekologiyaga to`g`ri moslashish va 
harakatni idora qilish funktsiyalari yuzaga keladi. Aks ettirishning sodda shakllari 
murakkabroq shakllarining rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar sifatida 
 
21

---

xizmat qiladi. Organik dunyoning keyingi evolyutsion taraqqiyot davrida 
voqelikning ham sensor, ham aqliy obrazlarni qamrab oluvchi sodda sababiy 
aloqalar va vaqtni idrok qilish yuzaga keladi, buning natijasida xatti-harakatni 
to`g`ri ifodalash imkoni va faollik xususiyati tug`iladi. 
Bevosita harakat qiluvchi qo`zg`atuvchi organizmning to`g`ridan to`g`ri 
reaktsiyasiga javobi oldindan, ilgarilab aks ettirishni keltirib chiqaradi. Inson 
faoliyatining ijtimoiy shartlanganligi tufayli in’ikos faolligi oshibgina qolmay, 
balki u sifat jihatidan mutlaqo boshqa xususiyat kasb eta boshlaydi. Aks 
ettirishning /lovchanlik va maqsadga yo`nalganlik xususiyatlari hamkorlik 
faoliyati jarayonida mehnat quroli orqali tabiatni o`zgartirish ehtiyoji darajasi 
ko`rsatkichi aniqlanadi. Mazkur jarayonlarda psixik aks ettirish nafaqat hissiy 
obrazlarni, balki mantiqiy tafakkur, madaniyat mahsulini o`zida ifodalovchi 
ijodiy fantaziya,o`z navbatida til tarkibiga kiruvchi belgilar, alomatlar tizimining 
mohiyatiga qorishib, yaratuvchi sifatida aks ettirishning tubdan, o`zgarishga olib 
keladi. Bunday toifadagi in’ikosning oqibatida ideal obrazning paydo bo`lishiga 
puxta zamin hozirlaydi, imkoniyatlarning ro`yobga chiqishi uchun barcha shart-
sharoitlar yaratadi. Aks ettirishning to`g`riligi, adekvatligi o`zini kelib chiqish 
manbaga ko`ra, mazkur manbaning moddiy tavsifi bilan miyada nerv 
impul
ь
slarini qayta ishlash o`rtasidagi qiyosiy jarayonni mujassamlashtiradi va 
sub’ektning psixologik jihatidan namoyon bo`lishi, rivojlanishi, o`zgarishi, 
takomillashishi kabi holatlarni ham bevosita, ham bilvosita usullar yordam» bilan 
turlicha shaklda, tarzida, ko`rnishida ifodalaydi. 
Psixologiya  fanida aks ettirishning  quyidagi   ko`rinishlari tan olinadi: fizik, 
fiziologik, psixik, ong, o`zini anglash. 
Inson o`zining kimligini anglashga intilishdan, o`z ruhiy dunyosini va o`zgalar 
ruhiyatini bilish istagi paydo bo`lishdan, tabiat va jamiyat hodisalarini 
tushunishga ehtiyoj sezishdan, o`tmish, hozirgi zamon, kelajak haqida mulohaza 
yuritishdan e’tiboran psixologiya fan sifatida rivojlana boshladi. Psixologik 
bilimlar juda uzoq o`tmish tarixga ega bo`lsa-da, lekin u fan sifatida falsafadan 
XIX asrga kelib ajralib chiqdi. Psixologiyani alohida fan sifatida ajralib chiqishga 
o`sha davrda kishilik jamiyatida yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy 
o`zgarishlar sabab bo`ldi, chunki bular ijtimoiy zaruriyatning taqozosi edi. XIX 
asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib psixologiya fani to`g`risidagi ilmiy 
tushunchalarda keskin o`zgarishlar yuzaga keldi va ularning ta’siri natijasida 
psixologiyaning tadqiqot ob’ekti sifatida insonga muhitning ta’siri, uiing xulq-
atvorini o`rgatish muammolari tanlab olindi. Shu davrda psixologiya fanining 
rivojlanishiga ijobiy hissa qo`shgan psixologiya maktablari vujudga keldi, 
jumladan Amerika  psixologiyasining asosiy yo`nalishlaridan bo`lgan bixeviorizm, 
Germaniya geshtal
ь
t psixologiya maktabi, Venada Z.Freydning psixoanalizi va 
boshqalar. Shu maktablarning hammasi o`zining nuqtai nazariga asoslanib, 
psixologiya fanining tarkibiy qismlarini o`rganishga harakat qildi. Psixologik 
kontseptsiyalarning rang-barangligi sababli va fan-texnikaning rivojlanishi ta’siri 
bilan psixologiya o`zining tadqiqot ob’ektlariga ega bo`lgan ko`plab sohalarga 
ajrala boshlandi. Hozirgi davrda psixologiyaning nazariy va amaliy yutuqlari 
atrof-muhit hamda jamiyatning juda keng qirralari tatbiq qilinmoqda. 
 
22

---

Jahon psixologiyasi fanida xulq-atvor, muomala va faoliyat muvaffaqiyatini 
ta’minlovchi omillariing eng muhimi tariqasida piyunning emotsional xolati yotishi 
aksariyat nazariyotchi psixologlar tomonidan ta’kidlab o`tiladi. Shuni alohida 
ta’kidlab o`tish lozimki, inson muomalasining, xulq-atvorining kechishi, 
faoliyatining muvaffaqiyatli, sermahsul yakunlanishi ko`p jihatdan shaxsning 
emotsional holatlariga, kayfiyat, stress, affekt, ruhiy kechinmalar va yuksak his-
tuyg`ularga bog`liq. 
O’yin, mehnat, o`qish, muomala va boshqa faoliyat turlarining muvaffaqiyatli 
kechishi, shaxslararo munosabatlarda xulq-atvorning namoyon bo`lishi ijobiy 
psixologik holat sifatida baholansa, emotsiya va hissiyotning barqaror, maqsadga 
yo`nalgan tarzda ifodalanadi. His-tuyg`ularning mustahkamligi, barqarorligi, 
mukammalligi sifatlarning mavjudligi ularning dinamik streotiplar tipiga 
aylanganligidai dalolat beradi, faoliyat va xulqning shaxs tomonidan ongli ravishda 
boshqarish uslubi shakllanganligini bildiradi.   
Inson faoliyati va xulqining muayyan qonuniyatlarga asoslangan xolda amalga 
oshishi ham ob’ektiv, ham sub’ektiv shart- sharoitlarga bog`liq. Tabiiy omillarni 
keltirib chiqaruvchi  tashqi  shart-sharoitlar, ya’ni mikro va makro muhit, moddiy 
borliq, yordamchi vositalarning mavjudligi, ularning yuksak talablarga javob bera 
olish imkoniyati, tashqi qo`zg`atuvchilarning bezararligi, vaqt va fazoviy 
o`lchovlarning muvofiqligi, mutanosibligi kabilardan tarkib topadi.  
Tabiiy shart-sharoitlar muhit ta’sirida inson ruhiy olamida bir qator keskin 
xam sifat, xam miqdor o`zgarishlari vujudga keladi. Ular yangilanishlar, yangi 
fazilatlar, xislatlar tug`ilishida namoyon bo`ladi.  
Ob’ektiv (tabiiy) shart-sharoitlardan tashqari, inson omili bilan uzviy bog`liqligi 
sub’ekgiv (shaxsga oid, uning kiyofasiga bog`liq) shart-sharoitlar muomalaning, 
faoliyatning, xulqning ijtimoiy turmushda samarali amalga oshishini uzluksiz 
ravishda ta’minlab turadi. Sub’ektiv shart-sharoitlarning qatoriga shaxsning 
barqarorligi, xarakterning mustahkamlngi, ehtiyoj, motiv, maslak, salohiyatining 
puxtaligi, o`zini o`zi boshqarish uslubining qat’iy ravishda shakllanganligi, 
biologik shartlangan xislatlar esa o`zaro uyg`unlashganligi kabilar kiradi. 
Odatda ob’ektiv  va sub’ektiv  shart-sharoitlardagi o`zgarishlar tufayli ijobiy  
yoki salbiy  xususiyatli psixologik holatlar, hodisalar, xislatlar, kechinmalar 
ustuvorligi yuzaga kelib, moddiy asos funktsiyasini bajaruvchi oliy nerv 
faoliyatini, markaziy nerv sistemasining ritmikasini, ishchanlik qobiliyatini 
pasaytiradi. Buning oqibatida faoliyat, xulq va muomala amalga oshirishda odatiy 
sa’y-harakatlar, operatsiyalar, maromlar buzila boshlaydm, favqulodda asabiylik, 
ruhiy nuqsoniylik, qonuniyatdan chetga og`ishlik, noxush kechinmalar hokimligi 
yetakchilik qiladi.  
Insonning tabiatga va jamiyatga nisbatan munosabati tasodiflardan, favquloddagi 
vaziyatlarsiz amalga oshishi mumkin emas, chunki ehtmollar darajasidagi 
kutilmaning yo`qligi rejasiz vaziyatlarni shaxsining idrok maydonida keltirib 
chiqaradi. Hayot va faoliyat strategiyasi va taktikasining ekstremal tarzida o`zgarishi 
individual va ijtimoiy xususiyatli vaziyatlarning paydo bo`lishga olib keladi. 
Vaziyatlar stixiyali, xaotik (betartib, tasodif) xatti-harakatlarni vujudga keltirib, 
tekis, odatiy, davriy, barqaror xususiyatlar ritmikasini izdan chiqaradi, natijada 
 
23

---

insonning motivatsion, emotsional, kognitiv, regulyativ, xulqiy, irodaviy tuzilish 
tarkiblarining funktsiyasi buziziladi. Shaxs tuzilishga favquloddagi vaziyatlarning 
ichki larzasi faoliyat, xulq va muomalaning onglilik holatidan ongsizlikka o`tishini 
taqozo etadi, binobarin, muvaffaqiyatsizlik realiyaga aylanadi. 
Xo`sh, nima uchun shaxs tasodiflarning oldini olishga tayyor emas yoki 
ko`pincha u bu borada kuchsizlik, ojizlik qiladi? 
Ushbu muammo yechimini juda sodda tarzda hal qilish ham mumkin: 
1) shaxs ongli zot, yaratuvchilik qudratiga ega bo`lishidan qat’i nazar - u 
tabiatning tarkibiy qismi, instinktlar, shartsiz reflekslar ta’siriga beriluvchandir: 
2) shaxsning tana a’zolari  favquloddagi hodisalar va vaziyatlarga moslashgan 
emas (stixiya, halokat, tasodif, stress, affekt, xavf-xatar-risk); 3) shaxs komillik 
darajasiga erishmaganligi tufayli sababiy bog`lanish okibatlarini, fobiya 
(qo`rqish) bilan bog`liq his-tuyg`ularii oldindan sezish, payqash, ularga 
nisbatan aks ta’sir berish imkoni yo`q: 4) shaxsda ikkinchi qiyofaning 
shakllanmaganligi (test, trening, trenirovka bilan qurollanmaganligi) uning xavf-
xatar qurboniga aylantirishi shubhasiz. 
  Jahon psixologiyasi fanining ma’lumotlariga qaraganda, muvaffaqiyatsizlikdan 
hech kim himoyalangan emas, chunki ijtimoiy immunitet juda kuchsiz aks  ta’sir 
ko`rsatish imkoniyatiga ega. Ma’lumki, jismoniy, axlokiy va aqliy barkamollik tub 
ma’nodagi komil inson to`g`risida mulohaza yuritishga imkon beradi va 
tarkiblarning to`la munosibligi, uyg`unlashganligi, o`zaro taqozo etuvchanligi 
asosiy mezon vazifasini bajaradi, komillik darajasi sub’ektning ma’naviy 
dunyosiga aylanmas ekan, u taqdirda hech kim tasodiflar, favquloddagi 
vaziyatlar shaxs tomonidan odatiy hodisa sifatida osoyishta qabul qilinmaydi. 
Muvaffaqiyat garovi funktsiyasini bajaruvchi omillarning genezisi 
to`g`risidagi fikr yuritilganda, eng avvalo, ularning birlamchiligi, asosiy manba 
ekanligini nazarda tutish nazariy hamda metodologik muammolar yechimini 
oqilona topishga puxta negiz hozirlaydi, boshlang`ich harakat nuqtasini belgilab 
berishga xizmat qiladi. Nazariy mulohazalarga binoan, faoliyat, xulq va 
muomalaning bir tekis, samarali kechishi genetik nuqtai nazardan quyidagilarga 
bog`liq: 
1.
 
Ob’ektiv    (tabiiy)    va   sub’ektiv    (shaxsga   oid)    shart-sharoitlar 
mavjudligiga. 
2.
 
Ob’ektiv   va   sub’ektiv   shart-sharoitlar   hukm   surishini o`zgartiruvchi 
tasodifiy va favquloddagi vaziyatlar ta’sirchanligiga, ustuvorligiga. 
3.
 
Emotsiya va hissiyotning ijobiy (pozitiv), salbiy (negativ) xususiyat kasb 
etishiga. 
4. Insonning shaxslilik va xarakterologik xususiyatlarnning 
barqarorligiga. 
5.  Shaxsning komillik darajasiga erishganligiga va hokazo. 
 
    
Shaxsning hayot va faoliyatida muvaffakiyatga erishish, maqsadiga 
muvofiq sayi-harakatlarni unga yo`naltirish uchun quyidagilargi e’tibor qilish 
zaruratning- zaruratidir: 
1)
 
ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar o`zgarsa, ularga tuzatishlar 
 
24

---

(korrektsiya)  kiritishga tayyorgarlikka; 
2)
 
favquloddagi vaziyatlarga ko`nikish uchun shaxsga trening yordami bilan 
ta’sir o`tkazishga, unda ikkinchi qiyofani shakllantirishga; 
3)
 
organizmning  har qanday stixiyalarga chidamligini  orttirishga; 
4)
 
komillikka intilish his-tuyg`ularni takomillashtirishga; 
5)
 
shaxs imkoniyatlarni ro`yobga chiqishga ko`maklashishga o`zini ham 
kashf qilish, o`ziga o`zi buyruq berish, o`zini o`zi takomillashtirish, o`zini 
o`zi baholash, o`zini o`zi nazorat qilish, o`zini o`zi boshqarish, o`ziga o`zi 
taskin berish, o`zini o`zi qo`lga olish va hokazo. 
    
Inson hayotini va faoliyatini o`zgartiruvchi asosiy omillar mavjud 
bo`lib, ular muayyan darajada shaxsning ta’siriga beriluvchidirlar. 
Umumiy psixologiyaning asosiy printsiplari, determinizm, ong va faoliyat 
birligi, psixikaning faoliyatida rivojlanishi bo`lib hisoblanadi. 
1. Determinizm (lat.determinata) belgilayman ma’nosini bildiradi) printsipi 
tabiat va jamiyat hodisalari, shu jumladan, psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar 
bilan belgilanishi haqidagi ta’limotdir. Shu boisdan psixika, ongning ob’ektiv 
borliq va nerv sistemasi bilan belgilanishi ilmiy psixologiyaning buyuk yutug`i 
hisoblanadi. Shuning uchun determinizm psixikaning turmush tarzi bilan 
belgilanishini va turmush tarzi o`zgarishiga mutanosib ravishda u ham 
o`zgarishini anglatadi. Shuni alohida ta’kidlash joiz-ki, hayvonlar psixikasining 
rivojlanishini biologik qonun tarzidagi tabiiy tanlash mezoni bilan o`lchanadi. 
Hayvonlardan farqli o`laroq insonda ong shakllanishining paydo bo`lishi 
muayyan bosqichlar orqali rivojlanishi moddiy ishlab chiqarilish vositalarini 
yaratish hamda takomillashtirish, mahsulotlarni qayta ishlash qonunlari bilan 
belgilanadi. Inson ongining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot xususiyatiga ega ekanligini 
anglashi (tushunish) shaxs ongining ijtimoiy borliqqa (makro, mikro, mize 
muhitiga) bog`liqligi hakidagi ham tabiatshunoslik, ham insonshunoslik umumiy 
printsipga asoslangan buyuk xulosa kishilik jamiyatining olamshumul tantanasidir. 
2.Ong bilan faoliyat birligi printsipini psixologiya fanida qabul qilinishi 
shunday ma’noni anglatadi: a) ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi voqelik 
emas; b) ong bilan faoliyat aynan biror-biriga o`xshash ham emas; v) ong bilan 
faoliyatning birligi ularning hukm surishi mexanizmidir. Faoliyat o`zining 
tuzilishi bo`yicha ichki va tashqi tarkiblariga ega bo`lsa-da, voqelik tashqi 
ifodasi bilan ajralib turadi. Ong bo`lsa faoliyatning ichki rejasini, uning dasturiy 
jabhasini aks ettiradi. Real vaqtlariing o`zgaruvchan (rivojlanishini anglatuvchi) 
modeli ongda yuzaga keladi, odam atrof muhit bilan munosabatga kirishganda 
undan mo`ljal oladi, natijada nuqsonlarga yo`l qo`ymaydi. Faoliyag ong 
yordamida amalga oshadi va o`z navbatida ong mazkur jarayonda 
takomillashadi. 
Ilmiy tadqiqot nuqtai nazaridan ong bilan faoliyat birligi printsipi, birinchidan, 
xulq-atvor, faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishga kafolat beradi; 
ikkinchidan, harakat, sa’y-harakatlarni muvaffaqiyatlarga erishishning 
ta’minlovchi ichki psixologik mexanizmni aniqlashga imkon beradi; ularning 
birligi psixikaning ob’ektiv qonuniyatlarini ochishga muhim imkoniyati, puxta 
shart-sharoit yaratadi. 
 
25

---

Agarda psixika faoliyat samarasi va mahsuli sifatida talqin qilinsa, u taqdirda 
psixika va ongning faoliyatda rivojlanish printsipi to`g`ri tushunilgan 
bo`ladi.Mazkur printsip rus psixologlari L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, va 
boshqalarning ilmiy tadqiqotlarida o`z ifodasini topgan. 
Z.Psixikaning taraqqiyotini dialektika nuqtai nazaridan tushunish psixik 
taraqqiyot insonning mehnat faoliyatiga, ta’limga, o`yin faoliyatiga bog`liq 
ekanligini aniqlashdan dalolat beradi. Ijtimoiy tajribani o`zgartirish jarayonining 
yuz berishi shaxs uchun psixik taraqqiyotning shakli sifatida xizmat qiladi va 
dasturiy bilimlarni egallashga mustahkam zamin hozirlaydi. Har qaysi faoliyat 
turi inson psixikasini rivojlantirish manbai va mexanizmi rolini bajaradi. 
Psixologlarning ushbu printsipga taalluqli fikrlaridan namunalar keltiramiz: 1) 
L.S.Vigotskiy; ta’lim psixikaning rivojlanishini yo`naltiradi, shu bilan birga bu 
jarayonda "sh pi faoliyatning yangi, mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi; 
2) SH.Blonskiy: tafakkur kichik maktab yoshida o`yinlar bilan, o`spirin ilk 
yoshida o`qish bilan bog`liq tarzda rivojlanadi; 3) S.L.Rubinshteyn: ong faoliyatda 
paydo bo`lib, ana shu faoliyatda shakllanadi; I )K.M.Teplov: qobiliyat faqat 
rivojlanishda mavjud bo`ladi; lekin rivojlanishi faoliyat jarayonidan boshqacha 
muhitda yuz bermagandek, faoliyat tegishli yaqqol faoliyatdan ajralmagan holda 
paydo bo`la olmaydi. 
Ma’lumki, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaniig xususiyati va 
miyaning mahsulidir. Psixika borliqning sezgi organning orqali insonning 
miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, bilish jarayonlarida, 
shaxsning xususiyati va holatlarida, diqqati, his tuyg`ulari, xarakter xislatlarida, 
qiziqishi hamda ehtiyojlarida o`z ifodasini topadi. 
Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. kiiqi dunyodan 
kirib keladigan qo`zg`atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob 
reaktsiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigai 
muvaqqat nerv bog`lanishlari psixik pmisalarning fiziologik asoslari 
hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo`ladi. 
Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funktsiyasi nafaqat nerv 
bog`lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati 
mexanizmlari ta’sirida hosil bo`ladi. 
Psixikani tadqiq 
QILISH 
insonning butun ongli faoliyatini -uning ham nazariy, 
ham amaliy past faoliyatini o`rganishdir «Odamning ongliligi uning turli-tuman 
faoliyatida, xatti-harakatlarida namoyon bo`ladi. Inson shaxsi har xil shakl va 
mazmunga ega bo`lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topadi. Bunda 
muhit, irsiy belgilar, ijtimoiy ta’sir asosiy omillar hisoblanadi. 
Inson o`zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-
siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o`zlashtira boradi, ijtimoiylashadi. Ijtimoiy 
muhitda uning his-tuyg`ulari, xarakteri, qobiliyati, iktidori, tafakkuri, ehtiyojlari, 
e’tiqodi, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat motivlari, istaklari, tilaklari, 
xohishlari asta-sekin o`zgarib boradi. 
Insonning bilish faoliyati rivojlanishi unga o`zini kurshab turgan borliqni 
yanada chuqurroq, to`laroq, aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u 
borliqning asl mohiyatini, turli yo`sindagi o`zaro bog`lanishlari, murakkab 
 
26

---

munosabatlari va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur 
jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqelikka, jismlarga, 
kishilarga va o`ziga munosabati vujudga keladi. 
Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon 
bo`ladi. Insonning moddiy turmushi, 
u 
hayot kechirayotgan tuzumning moddiy 
asosiga emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, 
umuminsoniy qiyofalari, dunyoqarashi, maslagi, ijtimoiy voqelikka munosabatlari, 
intilishlari, 
IJODI 
mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 
Insonning borliqni aks ettirishi faol jarayondir. Insonniig rivojlanishi ob’ektiv 
borliqqa va o`ziga faol ta’sir ko`rsatishida sodir bo`ladi. O’yinni kuzatishi, 
mehnati, o`qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi, qiziqishining barqarorlashuvi va 
boshqalar shaxsning psixik rivojlanishini ifodalaydi. 
Rivojlanish inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o`zaro 
bog`liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Shaxs aql-zakovatiniig ko`rsatkichi, 
sifati, xususiyati uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy 
faoliyatida vujudga keladi, o`zaro ta’sir natijasida unda aqlning ijodiy 
mahsuldorligi, teranligi, tszligi, mustaqilligi, tanqidiyligi, chuqurligi orta boradi.
 
Yaqin va buyuk chet el psixologiyasi fanida inson psixikasini tadqiqot qilish 
metodlarining turlicha klassifikatsiyasi (tasnifi) berilgan. Umumiy psixologiya 
sohasi bo`yicha xilma-xil ilmiy asosga qurilgan nazariyalar mavjud bo`lib, 
ularning har qaysisi to`kislik va nuqsonli tomoyillariga ega. Quyida biz rus 
psixologi B.G.Anan
ь
ev tavsiya qilgan klassifikatsiyaga asoslangan xolda 
metodlar xususiyatini yoritib beramiz. 
B.G. Anan
ь
ev psixikani o`rganish metodlarining tashkiliy, empirik (amaliy), 
olingan natijalarni qayta ishlash yoki statistik hamda natijalarni sharhlash deb 
nomlab, ularni to`rtta katta turkumga, guruhga ajratgan. Mazkur metodlar guruhi 
o`z navbatida uning maqsadi va vazifasiga binoan yana bir nechta toifa hamda 
turlarga bo`linadi. Navbatdagi fikrda ana shu metodlarning umumiy, xususiy va 
o`ziga xos xususiyatlariga hamda qiyosiy tavsifiga to`xtalamiz. 
Tadqiqot metodlarining birinchi guruhi tashkiliy deb nomlanib, u o`z ichiga 
qiyoslash, longityud-uzluksiz, kompleks dsb ataladigan turlarni qamrab oladi. 
Qiyoslash metodi umumiy psixologiya (turli guruhlarni o`zaro solishtirish), 
sotsial psixologiya (katta yoki kichik guruhlar hamda ularning har xil toifalarini 
o`zaro taqqoslash), meditsina psixologiyasi (sog`lom va bemor kishilariing psixik 
xususiyatlarini qiyoslash, sport psixologiyasi (sportsmenlar holati, ularning 
uquvchanligi va ishchanligini o`zaro solishtirish) kabi fanlarda unumli 
foydalaniladi. 
Umumiy psixologiyasi fanida qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning 
bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, bilimlarini umumlashtirish xossalari, aqliy 
qobiliyati, salohiyati, tarakqiyoti dinamikasi, shaxs jinsiy tafovutlari va o`ziga 
xosligi, individual-topologik holatlarini o`rganishda tatbiq etiladi.