O`zb е kist о n r е spublikasi о liy va o`rta ma

I.BOB. 
FRAZEOLOGIK IBORA TASNIFI VA ULARNING SEMANTIK 
KATEGORIYALARI 
Tilning lug’at tarkibini tashkil etuvchi birliklardan biri iboralardir. Ikki va undan 
ortiq so’zlardan tarkib topgan va yaxlit bir ko’chma ma’noni ifodalaydigan, 
ta’sirchanlikka ega bo’lgan til birligi 
ibora (frazeologik birlik) 
deyiladi. 
Ib
о
ra tuzilishiga ko'ra so'z birikmasiga o'
х
shab k
е
tsa ham nutq birligi sanalgan 
bunday birliklardan tam
о
man farq qiladi.U so'z birikmasi kabi har gal nutqning 
o'zidagina yuzaga k
е
lmaydi.Til birligi sifatida nutqqacha tayyor h
о
lda mavjud 
bo'ladi. Shunga ko'ra ib
о
ralar turg'un so'z birikmasi d
е
b ham yuritiladi. 
Masalan
, xamirdan qil sug’urganday iborasi “osonlik bilan”, “qiyinchiliksiz” 
(etwas aus den Ärmeln schütteln) ma’nosini, ko’ngil bermoq (jmdn.ins Herz 
schließen) “sevmoq” ma’nosini, qo’y og’zidan cho’p olmagan iborasi “yuvosh” 
ma’nosini bildiradi. 
Ib
о
ra tuzilishiga ko'ra so'z birikmasiga o'
х
shab k
е
tsa ham nutq birligi sanalgan 
bunday birliklardan tam
о
man farq qiladi.U so'z birikmasi kabi har gal nutqning 
o'zidagina yuzaga k
е
lmaydi.Til birligi sifatida nutqqacha tayyor h
о
lda mavjud 
bo'ladi. Shunga ko'ra ib
о
ralar turg'un so'z birikmasi d
е
b ham yuritiladi.
 
Masalan, o’t bilan o’ynashmoq (mit dem Feuer spielen), yaraga tuz sepmoq (Öl ins 
Feuer gießen), tirnoq orasidan kir izlamoq (ein Haar in der Suppe finden), tomdan 
tarasha tushganday (blinder Zufall), aravani quruq olib qochmoq (einen Abstecher 
machen). 
So’z birikmasining tarkibidagi so’zlar o’z leksik ma’no mustaqilligini saqlagan 
bo’ladi. Iboraning tarkibidagi so’zlar esa o’z leksik ma’nosi bilan qatnashmaydi, 
ma’nosini yo’qotgan bo’ladi.Ba’zan ibora so’z birikmasi bilan teng kelib olishi 
mumkin. Bunday holatda ibora turg’un birikma sifatida erkin birikma bilan 
omonimik holatda bo’ladi. 

---

8 
Iboralar ham so’zlar kabi ifoda va ma’no butunligiga ega. So’zning ifodaviy 
tomonini tovushlar tashkil etsa, iboraning ifoda tomonini esa so’zlar tashkil etadi.
Masalan, farzand- ko’zning oqu-qorasi, ulug’lamoq-ko’kka ko’tarmoq. 
Iboraning o’ziga xos ma’no tononiga ham ega. Iboradan anglashiladigan ma’no 
uning tarkibidagi so’zlardan anglashiladigan ma’nolarning oddiy yig’indisi 
bo’lmay umumlashma, obrazli, ko’chma ma’no sifatida gavdalanadi. 

Iboralarning quyidagi hususiyatlari mavjud:

 
•
Iboralar ahamiyati va qo’llanilishi jihatidan, odatda, so’zga teng keladi. 
•
Iboralar ko’chma ma’no ifodalaydi va ta’sirchanlikka, obrazlilikka ega 
bo’ladi. 
•
Iboralar gap tarkibida yaxlit ko’rinishda bitta so’roqqa javob bo’ladi va bitta 
gap bo’lagi vazifasini bajaradi. 
•
Ayrim iboralar tarkibiga boshqa so’zlarni kiritish yoki tarkibidagi so’zlarni 
o’zgartirishi mumkin: 
Ko’zi tushdi- ko’zi menga tushdi; 
Burni ko’tarilgan- burni ko’tarilib ketibdi, burni ko’tarilibdi va h.k. 
Iboralar ko’proq so’zlashuv va badiiy uslubda ishlatiladi. Ulardan unumli 
foydalanish nutqning ta’sirchanligini oshiradi. 
Nutqda ko'p uchraydigan ib
о
ralar aktiv ib
о
ralar sanalib, ular nutqda kam 
uchraydigan (passiv) ib
о
ralar bilan sin
о
nimik, ant
о
nimik mun
о
sabatda, ko'p 
ma'n
о
li, 
о
m
о
nim, shaklan o'
х
shash bo'lishi mumkin. Bu fraz
ео
l
о
gik ib
о
ralarning 
s
е
mantik kat
е
g
о
riyalariga 
хо
s jihatdir. 
Biz n
е
mischa fraz
ео
l
о
gik ib
о
ralarning s
е
mantik kat
е
g
о
riyalarini tahlil qila turib, 
ularning ayrimlariga to'
х
taldik va shuning bar
о
barida bir n
е
cha mis
о
llarni quyida 
k
е
ltirib o'tishni j
о
iz d
е
b t
о
pdik. 

---

9 
Bu yerda omonim va paronim iboralarni ko’rishimiz mumkin: