Ovqatlanish-gigienasi pdf

---

Awqatlaniw gigienasi Har bir inson o’zi uchun to’g’ri ovqatlanish tartibini yaratishi lozim va bu tartib

o’zda ertalab barvaqt uyg’onish, badantarbiya bilan shug’ullanish, har kuni bir vaqtda nonushta

qilish va nonushtada oqsilga boy ozuqalarning yetarlicha bo’lishi, kunning birinchi yarimida

jismoniy, ikkinchi yarimida aqliy mehnat bilan mashg’ul bo’lish, tushlikni ham har kuni bir vaqtda

qilish va tushlikning energiya manbaiga, yetarlicha yog’ mahsulotlariga boy bo’lishi, kechki

ovqatning esa yengilroq bo’lishi kabi shartlarni mujassam qilsa, aynni muddao bo’ladi.

To’g’ri ovqatlanishni tashkil qilish

Ovqatlanishni to’g’ri rejalashtirishda ikkinchi ovqatlanish ham ahamiyatga ega. Tushlik va kechki

ovqatlanishdan 1-2 soat oldin yengil taomlanish ham organizmga foydalidir. Bunda oqsilga boy

mahsulotlarni tanovul qilish ayni muddao.

Kunlik ovqat tarkibida oqsillarning ahamiyati

Oqsillar ovqatning eng muhim tarkibiy qismidir. Ovqatda oqsillar yetishmasa, organizm yuqumli

kasalliklarga koʻproq moyil boʻlib qoladi, qon hosil bo’lishi susayadi, oʻsib kelayotgan organizmning

rivojlanishi sekinlashadi, nerv sistemasi, jigar va boshqa aʼzolar faoliyati buziladi, ogʻir

kasalliklardan keyin hujayralarning tiklanishi qiyinlashadi, shuningdek, ratsionda oqsillarning

ortiqcha boʻlishi ham organizmga ziyon. Ovqatlanishning Oʻzbekistonda qabul qilingan fiziologik

meʼyorlarida ratsiondagi umumiy kaloriyalarning 14% chasi oqsillar hisobiga qoplanadigan boʻlishi

tavsiya etilgan.

Oqsilga boy mahsulotlar

Kunlik ovqat tarkibida uglevodlarning ahamiyati

Uglevodlar. Normal hayot faoliyati uchun zarur energiyaning yarmidan koʻprogʻini odam organizmi

uglevodlardan oladi. Nerv sistemasi, muskullar, yurak, jigar va boshqa aʼzolar faoliyatida uglevodlar

muhim rol oʻynaydi.

Oʻsimlik mahsulotlarida organizmni energiya bilan taʼminlab turadigan uglevodlar bilan birga oziq

hisoblanmaydigan uglevod — kletchatkalar ham boʻladi. Kletchatka taxminan 25% miqdorida

oʻzlashtirilib, ovqat ratsionida energiya manbai sifatida amaliy ahamiyati yoʻq. Biroq u ichakning

normal ishlashiga yordam beradi: ichak devorlariga taʼsir etib, ularni harakatga keltiradi — ichak

peristaltikasini qoʻzgʻatadi. Kletchatkasi yoʻq ovqat yeyilganda peristaltika susayib ich ketishi

mumkin.

Uglevod manbaalari

Kunlik ovqat tarkibida yog’larning ahamiyati

Yogʻlar organizmni energiya bilan taʼminlab turadigan tayyor yonilgi materialidir; ular organizm

tomonidan oqsillar, baʼzi mineral tuzlar, shuningdek, yogʻda eriydigan vitaminlarning normal

oʻzlashtirilib borishi uchun ham zarur.

Ovqat bilan birga qabul qilinadigan yogʻlar organizmda qisman yogʻ zaxirasi hosil qilishga sarflanadi.

Yogʻlarga boʻlgan ehtiyojning qondirilishi yogʻning turi va sifatiga bogʻliq. Hayvon va oʻsimlik

yogʻlari bir-birining oʻrnini bosa oladi. Ovqat ratsionidagi yogʻlar meʼyori odamlarning yoshi, mehnat

faoliyati va iqlimiy xususiyatlarga qarab belgilanadi. Oʻzbekiston aholisi uchun taklif etilgan ovqat

meʼyorlarida kaloriyalarning 30% ini yogʻlar hisobiga qondirish koʻzda tutilgan. Sutkalik ovqat

---

ratsionidagi yogʻlarni normalashda har 1000 kkal ga 35 g yogʻ moʻljallanadi.

Ovqat ratsioniga kiradigan yogʻlarning sifat tarkibi maʼlum ahamiyatga ega. Ovqatga har xil hayvon,

parranda va baliqlar yogʻi, shuningdek, oʻsimlik moyi qoʻshish foydali. Kunlik ratsionda 70—85 g cha

hayvonlar yogʻi (shulardan, 40 grammi tabiiy holda, qolgani har xil oziq-ovqat, tabiiy mah-sulotlar

tarkibida) boʻlishi lozim. Ovqat ratsioni tarkibiga baʼzi yogʻsimon moddalar — xolesterin va letsitin

ham kiradi. Ovqatlanish gigiyenasi - gigiyenaning bir tarmogʻi, sogʻlom odamning toʻfi va bekamu

koʻst ovqatlanish muam-molarini oʻrganadigan fan. Uning mustaqil boʻlimi — diyetologiya bemorlar

ovqatini oʻrganadi va parhez ovqatlar tarkibini ishlab chiqadi. Goʻdaklnk davridagi ovqatlanishni

oʻrganish ham O.g .ning mustaqil boʻlimidir. O.g . odamning ovqatlanishini jins, yosh, kasb, mehnat

harakteri, jismoniy zoʻriqish, iklim sharoiti, milliy va boshqa xususiyatlari, turli hududlardagi aholi

ovqatining miqdori va sifat tomonlariga bogʻlab oʻrganadi va kishilarning meh-nat sharoitiga qarab

oziq moddalarga ehtiyojini belgilab beradi.

Ovqatlanish gigiyenasi korxonalarining jamoalari, maktablardagi, maktabgacha tarbiya yoshidagi

bolalar va boshqa muassasalarning bolalar jamoalari uchun ratsional ovqat ishlab chiqish, umumiy

ovqatlanish va ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat masalliklarini zararli moddalar qoʻshilishidan

saklashga doir taʼsirli sanitariya nazorati usullarini ishlab chiqish, ovqatdan boʻladigan toksikoin-

feksiyalar va intoksikatsiyalarttg ol-dini olish tadbirlarini ishlab chiqish, ovqat sanoati, savdo va

umumiy ovqatlanish korxonalarini loyihalash, qurish va ishga tushirishni profilaktik sanitariya

nazoratiga olish, yangi sanoat tovarlarining vaqtincha texnika shartlari va davlat andozasiga mos

ishlab chiqishda qatnashish O.g .ning amaliy vazifalaridir.

O.g . oʻz tadqiqotlarida kimyo, mikrobiologiya, fiziologiya, stomatologiya, iklimshunoslik va boshqa

fanlarning ilmiy maʼlumotlariga tayanadi.

OʻzRda O.g . sohasidagi i.t.larni respublika diyetologiya markazi, ToshTIning ovqatlanish gigiyenasi

kafedralari, shuningdek, sanitariya-gigiyena i.t. instituti, lab.lari va boʻlimlari, don, goʻsht va sut,

konserva va sabzavot quritish, konditer sanoati va boshqalarning nazorat tarmoklari olib boradi.[1]

Tananing gigienasi haqida hamma biladi. Ovqatlanish gigienasi haqida-chi? Ushbu tushuncha oziq-

ovqat mahsulotarini saqlash, tayyorlash va iste’mol qilishning bir qator qoidalarini o’z ichiga oladi.

Ovqatlanishda gigienik bo’lish va zaharlanish yoki ifloslanish ehtimolini oldini olish nimani anglatishi

haqida batafsil bilib oling.Ovqatlanish gigienasi gigiena fanining kichik bo’limidir. Bu oziq-ovqat

mahsulotlarining inson salomatligi va rivojlanishiga ta’siri, organizmning to’yishi natijasida yuzaga

kelishi mumkin bo’lgan salbiy oqibatlarni oldini olish, iste’mol qilinadigan oziq-ovqatning foydasini

oshirish va insonning jinsiy, yosh va konstitutsion xarakteristikasidan kelib chiqib uning ovqatlanish

xususiyatlarini o’rganadi.

Aynan «ovqatlanish gigienasi» yo’nalishining rivojlanishi natijasida shifobaxsh va to’g’ri

ovqatlanishni o’rganadigan dietologiya kabi fan yuzaga kelgan.

Ovqatlanish gigienasining asosiy talablari:

Sutkalik ratsionning energetik qiymati va kun davomida energiya sarfi miqdori tengligi (sarf miqdori

kishining yoshi, jinsi, turmush tarzi va kasbiga bog’liq).

Iste’mol qilinadigan oziq-ovqat proportsiyalari va organizmning xususiyatlari mos kelishi.

Ovqatlanishning asosiy komponentlari (oqsil, yog’lar va uglevodlar) nisbati o’rtacha 1 : 1 : 4 bo’lishi

kerak, ko’p jismoniy faollikda 1 : 1 : 5, aqliy faoliyat mehnat bilan shug’ullanuvchilarda 1 : 0,8 : 3.

Sog’likka zarar keltirmaydigan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish (kimyoviy moddalar va

---

boshqalarsiz).

Ovqatlanishlarni kun davomida taqsimlash — optimal variant 4-5 soatlik intervallar bilan kuniga 4

marta ovqatlanish. Bunda nonushta sutkalik ratsionning 25 foizini, tushlik — 35%, ikkinchi tushlik —

15% va kechki ovqat — 25 foizini tashkil etishi kerak.

Sanitariya-epidemiologiya normalari nuqtai nazaridan ovqatlanishning bexatarliligiga rioya qilish.

NIMA SABABDAN OVQATLANISH GIGIENASIGA RIOYA QILISH MUHIM?

Atrofimizdagi dunyo, shu jumladan iste’mol qiladigan taomlar, biz uchun doimo foydali va xavfsiz

bo’lmasligi mumkin bo’lgan ko’p sonli mikroorganizmlar bilan to’la. Ularning aksariyati agar buning

uchun qulay sharoitlar mavjud bo’lsa ko’payishi va kuchli zaharlar ishlab chiqarishi mumkin, bu

zahar oziq-ovqat bilan birgalikda organizmga tushganda inson salomatligiga juda salbiy ta’sir

ko’rsata oladi. Bunday mikroorganizmlar bakteriyalar, achitqi zamburug’lari va mog’or hisoblanadi.

Mog’or zamburug’i atrof muhit qulay bo’lganda (issiq, qorong’i, nam va h.k.) oziq-ovqat

mahsulotlarida hosil bo’lishi mumkin. Mog’or zamburug’lari organizmga kirganda kuchli oziq-

ovqatdan zaharlanishga olib kelishi mumkin. Achitqilar tarkibida namlik va shakar bo’lgan oziq-

ovqatlarda ko’payishi mumkin. Ularning organizmga kirishi organizmga xush kelmaydi.

Zararli bakteriyalar oziq-ovqat sifatini buzadi va buning natijasida ham zaharlanish yuzaga kelishi

mumkin. Ular inson organizmiga quyidagi yo’llar orqali kirishi mumkin:

Yuvilmagan qo’llar;

Iflos sirt;

Iflos suv;

Kuyish va jarohatlar;

Uy (va nafaqat) hayvonlari va boshqalar.

OVQATLANISH GIGIENASI QOIDALARI QANDAY?

Oziq-ovqat gigienasiga qat’iy rioya qilishga qaror qilsangiz, quyidagi tavsiyalarni bajaring:

Meva va sabzavotlarni yuvish;

Mahsulotning yaroqlik muddatiga e’tibor berish;

Faqat qaynatilgan suv ichish;

Qo’llarini yaxshilab yuvish;

Ovqatni qo’llar bilan yemaslik va ovqatlanayotganda barmoqlarni yalamaslik;

Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishda tez-tez ishlatiladigan buyumlarni (pichoq, sanchqi va

hokazo) dezinfektsiyalab turish;

---

Chiqindilarni oshxonadan o’z vaqtida chiqarib turish;

Ovqatlanayotganda shoshilmaslik;

Ovqatni yaxshilab chaynash;

Ovqat paytida suyuqlik ichmaslik;

Ovqatni avval suyuqroq taomlardan boshlab, yakunida quyuqroq taomlar bilan tugatish;

Har kuni bir xil vaqtda ovqatlanish;

Faqat to’g’ri ishlov berilgan mahsulotlarni (termal va h.k.) iste’mol qilish.