Daromad turlari. Daromadlar ik,tisodiyot nazariya siga kura ishlab chikdrishda k,atnashgan omillarning

Daromad turlari. Daromadlar ik,tisodiyot nazariya-

siga kura ishlab chikdrishda k,atnashgan omillarning

shu ishlab chi^arishdan olinadigan umumiy daromadga

K^shgan ^issasi buyicha takrimlanadi. Ishlab chik,a-

rilgan ma^sulotlardan tushadigan daromadni bunday

taksimlanishi jamiyat uchun kerakli bulgan tovarlar

va xizmatlarni ishlab chik,arishni ragbatlantiradi.

Ishlab chik^arilgan ma^sulotlar va xizmatlar jamiyatdagi insonlarning turmush darajasini belgilab be-

ruvchi baza xisoblanadi va bu boylikdan jamiyatdagi

xdr bir shaxsning uz ulushini olishi bozor sharoitida

tengchilikka asoslanmaydi. Lekin, bunday taksimla-

nishning tenglikka asoslanmaganligi kupchilikni

koniktirmaydi. Shuning uchun xam davlat daromadlar-

dagi notekislikni yumshatish uchun uzining daromad

siyosatini amalga oshiradi.

Ishlab chikarish omillari egasining daromadi

omillar bozorida aniklanadi. Ma’lumki, korxona ega-

lari ishlab chikarish omillarining egalariga (ishchi

kuchi, kapital, yerga) xar bir omilning chekli maxsulo-

tiga kura xak tulaydi. Ishlab chikarish resurslari

xarajatlarini tulagandan keyingi k,olgan daromad kor­

xona ixtiyorida koladi va unga korxona egalarining

iktisodiy foydasi deyiladi.

Iktisodiy = Umumiy _ Ishlab chikarish

foyda daromad omillari xarajati

Mukammallashgan bozor nazariyasiga kura, mukam-

mallashgan bozorda ishlab chikarish omillari egalari

korxonadan, shu korxonada ishlatilgan omillari uchun

olgan xaki, shu omillarning chekli maxsulotiga anik

teng bulsa, u xolda iktisodiy foyda nolga teng bula­

di (agar masshtab samarasi uzgarmas bulsa).

Ma’lumki, korxonalar uz kapitali ga ega, shu sa-

babli ular uz kapitalini ishlatgani uchun foyda ola-

dilar.

Shunday kilib, bozor sharoitida kuyidagi daro-

madlar asosiy daromadlar xisoblanadi: ishchi kuchi

daromadi, kapitalga daromad (foizlarda), kichik fir-

malar daromadi, renta — yer egalari daromadi, sof

foyda.

Nominal va real daromadlar. Nominal daromad —

bu solik va narxlarning uzgarishiga boishk bul magan

daromad darajasi. Real daromad — bu narxlarni va

boshka tulovlarning uzgarishini xisobga olgandagi da­

romad. Real daromadni aniklashda umumiy daromaddan

solik va boshka tulovlarni ayirib, uni narxlar uzga­

rishiga (inflyasiyaga) kura kayta xisoblaydi.

Ish x»Ki — ishchi kuchidan foydalanganligi uchun

tulanadigan kiymat. Ish xaki stavkasi xam ish

Xakining bir turi bulib, ishchi kuchi mexnatidan foy-dalangan bir birlik va^t uchun tulanadigan ish \ak,i

(bir soatlik, bir kunlik, bir oylik).

In^gisodiy renta — cheklangan resursdan foydalan-

gani uchun tulanadigan narx.

Kapitalga daromad — bu foiz deyiladi. Amadda

kapitalga daromad ikki xil buladi. Agar kapital pul

shaklida bulsa, pul beruvchilar ssuda foizi buyicha

daromad oladi. Agar kapital buyumlashgan shaklda bulsa,

u kapitalga kura umumiy daromadsan ulush oladi.

Real foiz stavkasi nominal stavkadan (pulda ifo-

dalangan stavkadan) inflyasiya darajasini ayrilgani-

ga teng.

Tadbirkorlik daromadi — bu ishlab chikdrish re-

surslaridan samarali foydalanganligi uchun tadbir-

kor oladigan daromad.

Bozor ik^isodiyotiga asoslangan davlatlarda ik,ti-

sodiyotning noformal sektori, ya’ni yashirin ik,tiso-

diy sektorda (rus tilida tenevaya ekonomika) yashirin

daromad mavjud buladi.

Yashirin daromad \am ikki xil buladi. Birinchi-

si— pora olish (korrupsiya), giyox,vand moddalar so-

tish, kontrabanda va bopщa so^alardan olinadigan

yashirin daromad. Ikkinchisi — patentsiz va lisenzi-

yasiz sotish faoliyati bilan shugullanishdan tushadi-

gan daromad va solik, xizmatidan yashirilgan daromad.

Davlat uzining daromad siyosatini amalga oshiriщsa

axrlini turmush darajasini ifodalovchi agregat kursat-

kichlardan foydalanadi. Ana shunday kursatkichlardan

biri yalpi ichki ma^sulotdir (YAIM).

Ya I Mni a\oli jon boshiga \isoblagandagi kursat-

kich a\olini turmush darajasini ifodalovchi k^rsat-

kich bulib, u \ar bir a\oli jon boshiga jami ishlab

chikdrilgan (bir yil davomida) ma^sulotning k,ancha

sismi tugri kelishini kursatadi. Pekin, bunday tak,-

simlanish axщi daromadining differensiallashgan-

ligini (\ar xil bulishini) ifodalamaydi.

A^olining tarkibi \ar xil ijtimoiy k,atlamlar-

dan (ishchilar, kishlok, xujaligidagi ishlovchilar, xiz-

matchilar, tadbirkorlar, upupuvchilar, medisina xiz-

mati xodimlari va ^okazolar) iborat bulgani uchun

ushbu guruutrdagi insonlarning daromadlari x,am \ar

xil buladi. Ax,oli daromadining takrimlanish dina-

mikasi iste’mol byudjeta orkdli urganiladi. Iste’-

vilizasiyalashgan davlatlardagi iktisodiy siyosat aщli

daromadlaridagi keskin ravishda katta bulgan fark,-

larni kiskartirishga, daromadlarni kuprok, adolatli

Kayta tak;simlashga krratilgan. X^R bir sivilizasiya-

lashgan davlat nogironlarni, nafakdxurlarni, kup bo-

lali oilalarni ijtimoiy x^moya k,ilishni uz buyniga

olishi zarur.

Daromadlarni differensiasiyalashuvi (xilma-xil

bulishi, tabakdlashuvi). Shaxsiy daromadlarning ta-

bak,alashuvining asosida ish xakining \ar xil bulishi

yotadi. Ish xakining \ar xil bulishi esa kuyidagi

omillarga boglik: shaxslar krbiliyatining \ar xilli-

gi, bilim darajasi, malakasi, tajribasi, mulkning

va k,immatbaxo k,ogozlarning notekis tassimlanishi,

kuchmas mulkning notekis tak,simlanishi, ya’ni jam-

garmaning notekis tak;simlanishi va xokazolar.

Bulardan tashkdri daromadlarning notekis tak;sim-

lanishida omad, kdemmatli axborotga ega bulish, tavak-

kalchilik, shaxsiy va oilaviy munosabatlar xam ma’-

lum rol uynaydi. Ushbu omillarning ta’siri xar-xil,

ba’zi xollarda ular daromadlarni tassimlashga k,ara-

tilgan bulsa, ba’zi xollarda notekislikni kuchayti-

radi.

Daromadlarni notekis tak;simlanishi darajasini,

chukurligini anikdashda Lorens egri chizigidan foy-

dalaniladi. Lorens egri chizigani chizish uchun koor­

dinata sistemasini chizamiz. Gorizontal uk, buyicha

axolining yoki oilalarning foizlardagi ulushi ifo-

dalanadi. Vertikal uk buyicha — daromadlar foizi

ifodalanadi (13.19-rasm).

Odatda axolini besh k,ismga buladi, ya’ni besh kvin-

telga. Xar bir kvintelga (beshdan bir k^smiga) axoli­

ning 20 foizi kiradi. Axolining kdesmlari koordi­

nata ukrta eng kam daromadga ega bulgan k,ismidan

boshlab to eng kup daromad oladigan k,ismigacha bulgan

ketma-ketlikda joylashtiriladi. Agar axolining bar-

cha k,ismlari oladigan daromad bir xil bulsa, ya’ni

daromad tekis takrimlangan bulsa, u xolda 20 foiz

axoliga 20 foiz daromad tugri keladi, 40 foiz axoli-

ga 40 foiz daromad tugri keladi va xokazo.

Grafikdagi 0 F ch i z i b i daromadlarni absolyut te­

kis (teng) takrimlanganligini ifodalaydi. 0 E F chi-

ziga esa absolyut notekis tak;simlanganligini ifodalaydi. Lorens egri chizigi O ABCDF daromadlarni

real, x^kikiy taksimlanishini ifodalaydi.

Amalda axrlining eng kam ta’minlangan kismiga

daromadni 5— 6 foizi tugri kelsa, eng boy aщli kis­

miga 40—45 foizi tugri keladi. Shuning uchun \am

Lorens egri chizigi daromadlarni absolyut tekis va

notekis taksimlanishini ifodalovchi chiziklar urta-

sida joylashgan. Daromadlar taksimlanishi kancha no­

tekis bulsa, Lorens egri chizigi shuncha Ye nuk^taga to-

mon botik buladi. Daromadlar taksimlanishi kricha

tekis b^lsa, Lorens egri chizigi tugrilanib 0F chi-

zigaga shuncha yakinlashadi.

Daromadlarni notekis taksimlanishi darajasini

kursatuvchi Djin koeffisiyentini Dj deb belgila-

sak, u 0 ABCD F yuzani (13.19-rasmda shtrixlangan yuza)

0 E F uchburchak yuzasiga nisbati bilan aniklanadi:

D j = % ^ -

0FE

Bu yerda biz nominal daromadni taksimlanishini

ifodaladik. Nominal daromadga adoli tomonidan pul

shaklida olingan barcha daromadlar kiradi: ish x,aki,

dividendlar, foizlar, barcha transfert tulovlari (kay--tarib olinmaydigan pul tulovlari). Lekin, bu yerda

a^olini uz tomorkasidan oladigan daromadi, uyidagi

chorva mollaridan tushadigan daromad, davlat tomoni­

dan ta’limga, medisina xizmatiga sarflanadigan mab-

laglar, xayriya, e^sonlar x,isobga olinmagan.

Barcha rivojlangan mamlakatlarda daromadlarni

Kayta taksimlash siyosati davlat tomonidan amalga oshi-

riladi. Progressiv, ya’ni usib boruvchi solik, tizimi-

ga kura, axolining boy kismidan yukrrirok, foizda

solik, olinsa, axolining kam daromadli kisimdan kam-

rok foizda solik olinadi. Solik tulovlaridan tush-

gan daromadning bir kismi kam ta’minlangan a\oli-

ni ijtimoiy x,imoya kdyaishga sarflanadi. Deyarli barcha

davlatlarda a^olini ijtimoiy sugurtalash va kam ta’­

minlangan ax,oliga moddiy yordam berish dasturlari

mavjud. Ijtimoiy sugurtalash dasturiga kura nafaka-

xurlar, axolining ishga yaroksiz bulgan kismi, bokuv-

chisini yUkotgan oila, nogironlar ijtimoiy suBurta-

lanadi. Davlatning a^olini ijtimoiy x,imoya kilish

dasturi buyicha kup bol al i oilalarga yordam beriladi,

ozik-ovkat ma^sulotlari ajratiladi va boshka ^ar xil

imtiyozlar belgilanadi.

Davlatning daromadlarni kayta taksimlash siyosa­

ti natijasida Lorens egri chizigi tUgrilanib OF

chizigi tomonga siljiydi, ya’ni Lorens egri chiziga

OABCDF ^olatdan OA R C D F xolatga siljiydi

(13.20-rasm).

Daromadlarni kayta taksimlash siyosati istikbol-

da uzini samarasini beradi. Nima uchun deganda, kam

ta’minlangan a\oli ukish, bilim olish imkoniyatiga

ega buladi va ular kelajakda jamiyat tarakkiyotiga uz

^issalarini kushadilar.

Bozor munosabatlariga asoslangan jamiyat Uz a’zo-

lariga keng va shu bilan birga teng imkoniyatlar yara-

tadi, lekin bu imkoniyatdan foydalanish \ar bir shaxs­

ning uziga boglik.

Misol. 20 foiz axolining kam ta’minlangan kis­

mi jamiyatdagi umumiy daromadning 10 foizini ola-

di, axolining eng yaxshi ta’minlangan 20 foiz kismi

esa jamiyatdagi daromadning 40 foizini oladi.

Berilgan ma’lumotlarga kura daromadni notekis

taksimlanish darajasini ifodalovchi Djin koeffi­

siyenta topilsin.