2. Otlarda modal shakl yasalishi.
Otlarda yangi leksik ma'noli so'z yasash bilan bir qatorda, otning leksik mag'nosiga qo'shimcha ma'no qo'shishga mos shakllar ham mavjud. bunday shaklga modal shakl deyiladi. Otlardagi so'zning leksik ma'nosiga qo'shiladigan qo'shimcha modal ma'nolarga kichraytirish, erkalash, hurmat, kesatiq, gumon, kuchaytirish, noaniqlik kabi ma'nolar kiradi.
Otlarda modal shakl ikki usul bilan yasaladi:
morfologik usul; 2) takrorlash usuli
1.Morfologik usul bilan modal shakl hosil qilish. Bu usulga ko'ra otlarga modal ma'no ifodalovchi maxsus qo'shimchalarni qo'shish bilan modal shakl yasaladi. Bu qo'shimchalarga quyidagilar kiradi: -cha, -chak, -choq, -loq, -aloq, -gina (-kina, -qina), -xon, -oy, -jon.
Bu qo'shimchalar otlarga qo'shilib, erkalash, kichraytirish, hurmat, kesatiq, kabi ma'nolarni ifodalaydi: kitobcha, kelinchak, qo'zichoq, toychoq, qizaloq, bolagina, Ahmadjon, Saidaxon, O'g'iloy kabi.
Masalan: O'yinchi yosh qiz kabi tarovatli kelinchak kabi ko'rkam, yor kabi dildor edi. (M.Ismoiliy). Qizaloq qo'g'irchoqni mashinaga o'tqazdi. (E.Usmonov).
Oppoq kapalakchalar yeru-ko'kni to'ldirib to'zib ketgan, kumush qanotchalarini ohista silkitib charx urishadi. (E.Usmonov).
2) Takrorlash usuli bilan modal shakl hosil qilish. Bu usulga ko'ra modal ma'no otni maxsus takrorlash yo'li bilan yasalali. Otni takrorlash yo'li bilan umumlashtirish, jamlik, ko'plik, gumon, kamsitish kuchaytirish kabi qo'shimcha ma'nolarni ifodalaydi: un-pun, ish-pish, imi-jimi, ombor-ombor, irim-sirim kabi.
Masalan: Kozxozida ombor-ombor Qallasi (Habibiy). O'g'it G'o'zaning tomir-tomirlariga singsin (O).
3. Otlarning tuzilish jihatdan turlari.
Otlar tuzilish jihatdan 4 turga bo'linadi:
1) Sodda otlar; 2) qo'shma otlar; 3) juft otlar; 4) qisqartma otlar;
1) Birgina o'zak morfemadan tashkil topgan ot sodda ot deyiladi: tog', osmon, daryo, non, uylar, kabi. Sodda otlar tub va yasama bo'la oladi.
Sodda tub otlar so'z yasovchi qo'shimchalarga ega bo'lmaydi: bola, daraxt, asal, kitob kabi. Sodda yasama otlarda so'z yasovchi-qo'shimchlar qo'shilgan bo'ladi: darslik, dehqonchilik, gulzor, ishonch kabi.
2) Ikki yoki undan ortiq o'zak morfemaning qo'shilishi, birikuvidan hosil bo'lgan otlar qo'shma ot deyiladi: bedapof, oshqazon, bilakuzuk kabi
3) Ikki otning o'zaro teng bog'lanishidan tuzilgan otlar juft otlar deyiladi: yer-ko'k, o'g'il-qiz, tog'-tosh kabi.
4) Abbreviasiya usuli bilan yasalgan otlar tuzilishiga ko'ra qisqartma ot deyiladi: BTM (Birlashgan Millatlar Tashkiloti), SamDU (Samarqand Davlat Universiteti) kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |