O’tibdo’ Sana 09 «Ona tili» 7-sinflar uchun 6-Sinfda o'tilganlarni takrorlash

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish
II. O’tgan mavzuni so’rash.
III. Yangi mavzu:
1-topshiriq. Nuqtalar o'rniga mos kelishik qo'shimchalarini qo'ying.
Kitob.... o'qimoq, olma... yemoq, qalam... bermoq, xat... chiroyli yozmoq, suv.... simirib ichmoq.


Tushum kelishigi shaklini olgan so’z doimo o’timli fe’lga bog’lanadi.
Tushum kelishigidagi so’z bilan o’timli fe’l yonma-yon turganda, ko’pincha tushum kelishigi qo’shimchasi tushib qoladi. Masalan, Kitobni o’qidim — Kitob o’qidim.
Tushum kelishigidagi so’z bilan o’timli fe’l o’rtasida boshqa bir so’z ishlatilsa, tushum kelishigidagi so’z atoqli ot, olmosh yoki sifatdosh bo’lsa, tushum kelishigi qo’shimchasi tushib qolmaydi.
Tushum kelishigidagi so’z gapda doimo to’ldiruvchi vazifasida keladi.


132-mashq. Nuqtalar o’rniga qaratqich yoki tushum kelishiklari qo’shimchalaridan birini qo’ying. Qaysi vaqtda qaratqich, qaysi vaqtda tushum kelishigi ishlatilishini tushuntirib bering.
Derazam... oldi, gul... hidladi, qalam... rangi, qalam... berdi.


Egalik qo’shimchasini olgan ismlarga bog’lanuvchi so’z qaratqich kelishigi shaklida, o’timli fe’llarga bog’lanuvchi so’z tushum kelishigi shaklida keladi.


133-mashq. Quyidagi matnni o’qing. Tushum kelishigi shaklidagi so’zni toping. Uning qaysi so’zga bog’lanayotganini aniqlang.
Qomusiy bilim sohibi Abu Rayhon Beruniy 937-yili Xorazmning Kat shahrida dunyoga keladi. U dastlabki ta’limni ona shahrida oladi. Yoshligidan aniq fanlarga, til o’rganishga qiziqadi... o’n sakkiz yasharligida ilk astronomik kuzatishlarini Xorazm observatoriyasida o’tkaza boshlaydi. Bushkotir degan joyda yulduzlarni kuzatganda Beruniy yetuk olim darajasiga yetgandi. (H. Homidiy)


134-mashq. Nuqtalar o’rniga mos kelishik qo’shimchalarini qo’yib, matnni ko’chiring. Kelishik qo’shimchasini olgan so’zning qaysi so’zga bog’lanayotganini ayting.
Yaxshi tarbiya ko’rgan odam... xislatlari... biri shuki, bunday odam o’z faoliyati... boshqalar... bir qadam oldin... o’tsa, darrov orqaga qaraydi, sheriklari... yordam qo’li... uzatadi, safi... kengaytirib, yangi g’alaba... ko’zlaydi. (Abdulla Qahhor)