Ota-ona-bola munosabatlari tizimida bola shahsida himoya mehanizmlarining rivojlanishini óziga hosligi mundarija

1.2. Ota –ona – bola munosabatlari tizimi
Oila - bu uning har bir a'zosining o'zini o'zi himoya qilish (nasl berish) va o'zini o'zi tasdiqlash (o'zini hurmat qilish) ehtiyojlarini maqbul darajada qondirish uchun mo'ljallangan odamlarning ijtimoiy-pedagogik guruhidir. Oila insonda uy tushunchasini u yashaydigan xona sifatida emas, balki ular kutilgan, sevadigan, tushunadigan va himoyalangan hissiyotlar, hislar sifatida yaratadi. Oila - bu insonni barcha ko'rinishlarida umuman "qamrab oladigan" shunday dargohdir. Barcha shaxsiy fazilatlar oilada shakllanishi mumkin. O'sib borayotgan shaxsning shaxsiyatini rivojlantirishda oilaning taqdiriy ahamiyati yaxshi ma'lum.Oila tarbiyasi - bu ma'lum bir oilada ota-onalar va qarindoshlarning kuchlari bilan shakllanadigan tarbiya va ta'lim tizimi. Oila tarbiyasi murakkab tizimdir. Bunga irsiyat va bolalar va ota-onalarning biologik (tabiiy) sog'lig'i, moddiy va iqtisodiy ta'minoti, ijtimoiy holati, turmush tarzi, oila a'zolarining soni, yashash joyi, bolaga bo'lgan munosabati ta'sir qiladi. Bularning barchasi organik ravishda bir-biriga bog'langan va har bir aniq holatda boshqacha namoyon bo'ladi.
Oila bolani o‘rab turgan ijtimoiy muhitning eng muhim bo‘g‘inidir. Uning bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan tasiri benihoyat kattadir, Bolaning mustaqilligi nisbiy bo‘lib, u ko‘p jihatdan kattalar qaramog‘i va yordamiga muhtoj bo‘ladi. Ota-onaning fikri va munosabati bu davrda shunchalik katta undovchi kuchga ega bo‘ladiki, u xulq-atvorning regulyatori va psixik rivojlanishining stimulyatori bo‘lib xizmat qiladi.
Albatta, har bir oiladagi munosabatlar o‘ziga xos hamda takrorlanmasdir. Biroq ota-ona va bola munosabatlarining umumiy jihatlari ham mavjuddir. Ota onalar bolalar xulq- atvorini boshqarishda qanday usullardan foydalanishlariga ko‘ra o‘rtadagi munosabatlar ko‘pincha "demokratik" va "avtoritar" nazorat qiluvchi kabilarga ajratiladi. Bolalarga oilaviy ta’sir etishning "demokratik" shakli uchun quyidagilar xos: bolaga ko‘p narsaga ruxsat beriladi, bola bilan ko‘p aloqa qilinadi, unda ishonch va hurmat bilan munosabatda bo‘linadi, ota-onalar bo‘lar-bo‘lmas ta’qiblarini qo‘ymaslikka harakat qiladilar, buning o‘rniga ular bolalarga oiladagi tartib qoidalarni tushuntirishga intiladilar. Iloji boricha bolalarining savollariga javob berishga, ularning qiziquvchanliklarini qondirishga xapakat qiladilar. Oiladagi "avtoritar" muhit bolalarga nisbatan haddan tashqari ta’qiqlarning ko‘pligi bilan xarakterlanadi. "Hukmron" ota-onalar boladan to‘liq bo‘ysunishini talab qiladilar. Bunday oilalarda bolalarga xulq-atvor qoidalarini tushuntirishga qaratilgan muloqot kamdan-kam o‘tkaziladi.
Shu narsa aniqlanganki, "avtoritar" va "demokratik" oilalarda tarbiyalanuvchi bolalarning shaxsiy xususiyatlarida muayyan farq mavjud bo‘ladi. "Demokratik" oilalarning farzandlari ijodkorlikka moyil tashabbuskor, liderlikka intiluvchan, konformizmni (guruh; fikriga tobe bo‘lishni) inkor etuvchi ijtimoiy munosabatlarida ko‘proq emotsiyalarni his etuvchi bo‘ladilar.
Sotsiometrik tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, oiladagi muhit iliq ota-ona va bola o‘rtasidagi munosabatlar demokratik asosga qurilgan bo‘lsa, bola o‘z tengdoshlarining orasida jamoada yuqori mavqega, aksincha, nosog‘lom oilada tarbiyalanayotgan bolalar ancha past mavqega ega bo‘ladilar.
Oiladagi psixologik iqlim, ya’ni bolalar bilan bo‘lgan muloqot xarakteri, ularga mexr-muhabbat bilan, diqqat e’tibor bilan munosabatda bo‘lishi o‘sib kelayotgan shaxs axloqiy qiyofasining shakllanishida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham barkamol inson tarbiyasi avvalo oiladagi muhitning sog‘lom bo‘lishini taqozo qiladi.
Oilaning bola shaxsi shakllanishi va rivojlanishidagi o‘rni beqiyos ekan, oila a’zolari bolalarining psixik rivojlanishini ta’minlash uchun oilada sog‘lom munosabatlar muhitini yaratishlari lozim, tarbiyachilarning eng asosiy yordamchisiga aylanishlari kerak.
Bolaning psixik rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan bo‘ladigan muloqati muhim ahamiyatga egadir. Tengdoshlariga bo‘lgan qiziqishlari bolada kattalarga bo‘lgan qiziqishidan biroz keyinrok bir yoshning oxirlarida paydo bo‘ladi, biroq u borgan sayin, ayniqsa, bog‘cha yoshi davrida mustahkamlanib boradi.
4-5 yoshli bola uchun eng og‘ir jazo - bu uni o‘z tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishidan maxrum etishdir. Bolalar guruhiga tushib qolgan davrdan boshlab bolaning individual rivojlanishini uning "bolalar jamiyati" a’zolari bilan bo‘lgan munosabatlarini hisobga olmay ko‘rib chiqish va o‘rganish mumkin emas.
Y.A.Kamenskiy bog‘cha yoshidagi bolalar guruhini odamlar ijtimoiy birligining ilk pog‘onasi, "kurtagi" deb hisoblaydi.
Bolalar o‘z tengdoshlari jamoasiga intiladilar. Biroq, har doim ham ular tengdoshlari bilan ijobiy munosabatlar o‘rnatishga erishavermaydilar. Ba’zi bolalar guruhda ancha faol bo‘lib, o‘zlarini go‘yo "suvdagi baliqday" his etadilar. Ayrimlari anchagina noqulaylikni, o‘zlariga nisbatan ishonchsizlikni, boshqalarga tobelikni his etadilar. Nega shunday? Tengdoshlar bilan bo‘lgadigan ijobiy munosabatlar bolada birdamlik hissini kuchaytirib, uning guruhga qattiq bog‘lanib qolishiga sabab bo‘ladi. Biroq, ijobiy munosabatlarning yo‘qligi bolani tushkunlika solib, uni xavotirlanuvchi yoki agressiv qilib qo‘yishi mumkii. Bu esa unda bolalarga, umuman, odamlarga nisbatan salbiy munosabatni shaklantirishi, ularni yakkalanuvchanlikka moyil qilib qo‘yishi ham mumkin.
Ko‘p bolali oilalarda o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola shaxsining rivojlanishiga aka-ukalari, opa - singillar ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aka-ukalar va opa - singillar bolaga eng yaqin bo‘lgan mikromuhit tarkibiga kirib, unda markaziy o‘rinni egallaydi. Ba’zi tadqiqotchilar, hatto, shunday fikrdaki, oila azolarining soni ko‘paygan sari bolalarga ota-onaning ta’siri susayib, aka-ukalar opa-singillar ta’siri kuchayib boradi. Katta akalari va opalari davrasida bola o‘zini emotsional himoyalanganday his qiladi. Aka-opalar esa o‘zlarini mehribonlik his-tuyg‘ularini, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyon etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ular o‘rtasida bola o‘zining tashvishlari, qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi mumkin. Akalaru, opalar esa uning ehtiyojlari, jumladan, muloqotda bo‘lish extiyojini qondirishlari mumkin.
Demak bog‘cha yoshdagi bolalarning boshqa bolalar bilan bo‘lgan ancha murakkab va xilma-xil munosabat turlari shakllanadi va ana shu munosabatlar ma’lum miqdorda uning shaxs shakllanishini belgilab beradi. O‘z tengdoshlari bilan muloqotda bo‘lishiga qiynalayotgan, muloqotda bo‘lish ehtiyoji yetarlicha shakllanmagan bolalarning tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabatlarini faollashtirmaslik lozim. Yaxshisi, dastlab umumiy qiziqishlarga ega bo‘lgan 1- 2 ta sherikni topish, keyinchalik asta-sekin muloqot doirasini kengaytirib borish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda noto‘g‘ri shakllanib ulgurgan muloqot motivlarini qaytadan qurish avvalo, boshqalarning fikri bilan hisoblashishga o‘rgatish ancha foydalidir.
Kattalarning bog‘cha yoshidagi bola shaxsi shakllanishiga ko‘rsatadigan ta’siri bolaning boshqa faoliyatlari masalan, rasm chizish, turli narsalar yasashi, applikatsiyalar tayyorlashi, o‘quv vazifalarini bajarishi vaqtida ham amalga oshiriladi. Ushbu faoliyatlarni bajarishi davrida bolalarda kattalar va tengdoshlari tomonidan ijobiy bahoga sazovor bo‘ladigan narsani yaratishga yo‘nalganlik qaror topadi, ijtimoiy yo‘nalganlik shakllanib boradi, bilish motivlari va boshqa shaxsiy xususiyatlari tarkib topib boradi.
Oilaning vazifalari:

• 
  bolaning o'sishi va rivojlanishi uchun maksimal sharoitlarni yaratish;
  
• 
  bolaning ijtimoiy-iqtisodiy va psixologik himoyasiga aylanadi;
  
• 
  oilani yaratish va saqlash, unda bolalarni tarbiyalash va oqsoqollarga bo'lgan munosabat tajribasini etkazish;
  
• 
  bolalarga o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish va yaqinlariga yordam berishga qaratilgan foydali amaliy ko'nikma va ko'nikmalarni o'rgatish;
  
• 
  o'z qadr-qimmatini, o'z qadr-qimmatini tarbiyalash.
  

Oilaviy tarbiyaning maqsadi - hayot yo'lida uchragan qiyinchiliklar va to'siqlarni etarlicha yengib chiqishga yordam beradigan bunday shaxsiyat xususiyatlarini shakllantirish. Aql-idrok va ijodkorlikni rivojlantirish, dastlabki ish tajribasi, axloqiy va estetik shakllanishi, bolalarning hissiy madaniyati va jismoniy salomatligi, ularning baxt-saodati - bularning barchasi oilaga, ota-onaga bog'liq va bularning barchasi oilaviy tarbiyaning vazifalarini tashkil etadi. Bolalarga eng kuchli ta'sir ko'rsatadigan ota-onalar - birinchi o'qituvchilar.Hali ham J.J. Russo har bir keyingi o'qituvchi bolaga avvalgisiga qaraganda kamroq ta'sir qiladi deb ta'kidladi. Bola shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga oilaning ta'sirining ahamiyati yaqqol namoyon bo'ldi. Oila va ijtimoiy tarbiya o'zaro bog'liq, bir-birini to'ldiradi va ma'lum chegaralar ichida bir-birini almashtirishi mumkin, ammo umuman ular tengsiz va hech qanday holatda bunday bo'la olmaydi.Oila tarbiyasi boshqa har qanday tarbiyaga qaraganda tabiatan ko'proq hissiy xususiyatga ega, chunki u ota-onalarning bolalarga bo'lgan sevgisidan kelib chiqadi, bu esa bolalarning ota-onalariga nisbatan o'zaro hissiyotlarini uyg'otadi.1. Oila xavfsizlik hissi uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Ilova munosabatlari nafaqat munosabatlarning kelajakdagi rivojlanishi uchun muhimdir - ularning bevosita ta'siri bolaning yangi yoki stressli vaziyatlarda paydo bo'ladigan tashvish hissiyotlarini kamaytirishga yordam beradi. Shunday qilib, oila tashqi dunyo bilan aloqada bo'lganida, bolaning xavfsizligini kafolatlaydigan, kashf qilish va javob berishning yangi usullarini o'zlashtiradigan asosiy xavfsizlik tuyg'usini ta'minlaydi. Bundan tashqari, yaqinlar umidsizlik va tashvishlanish paytlarida bola uchun tasalli manbai hisoblanadi.2. Ota-onalarning xulq-atvorining modellari bola uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalar odatda boshqa odamlarning va ko'pincha ular bilan eng yaqin aloqada bo'lganlarning xatti-harakatlarini nusxalashga moyil. Bu qisman boshqalarga o'xshab o'zini tutishga ongli ravishda urinishdir, qisman bu boshqasini identifikatsiyalashning bir jihati bo'lgan ongsiz taqliddir. Shaxslararo munosabatlar xuddi shunday ta'sirga ega ko'rinadi. Shu munosabat bilan ta'kidlash joizki, bolalar ota-onalaridan xatti-harakatlarning ayrim usullarini nafaqat ularga to'g'ridan-to'g'ri etkazilgan qoidalarni (tayyor retseptlar) o'zlashtirish orqali, balki ota-onalar o'rtasidagi munosabatlarda mavjud bo'lgan modellarni kuzatish orqali o'rganadilar ( misol). Ehtimol, retsepti va namunasi bir xil bo'lgan hollarda, bola ota-onasi kabi o'zini tutishi mumkin.3. Bolaning hayotiy tajribani egallashida oila muhim rol o'ynaydi. Ota-onalarning ta'siri ayniqsa katta, chunki ular bola uchun zarur bo'lgan hayotiy tajribaning manbai. Bolalar bilimlari zaxirasi, asosan, ota-onalar bolaga kutubxonalarda o'qish, muzeylarga tashrif buyurish va tabiatda dam olish imkoniyatini qanday ta'minlaganiga bog'liq. Bolalar bilan ko'p suhbatlashish ham muhimdir. Hayotiy tajribasi turli xil vaziyatlarni o'z ichiga olgan va aloqa muammolarini yengishga qodir, ko'p qirrali ijtimoiy aloqalardan bahramand bo'lgan bolalar, boshqa bolalarga qaraganda yangi muhitga yaxshiroq moslashadilar va atrofdagi o'zgarishlarga ijobiy munosabatda bo'lishadi.4. Oila bolada intizom va xulq-atvorni shakllantirishning muhim omilidir. Ota-onalar bolaning xatti-harakatlariga muayyan xatti-harakatlarni rag'batlantirish yoki qoralash, shuningdek jazolash yoki xatti-harakatlarda maqbul bo'lgan erkinlik darajasiga yo'l qo'yish orqali ta'sir ko'rsatadilar.Biroq, oila ma'lum bir qiyinchiliklar, qarama-qarshiliklar va ta'lim ta'sirining kamchiliklari bilan to'la. Ta'lim jarayonida hisobga olinishi kerak bo'lgan oilaviy ta'limning eng keng tarqalgan salbiy omillari quyidagilardir:

• 
  moddiy buyurtma omillarining etarli darajada ta'sir qilmasligi: narsalarning ko'pligi yoki etishmasligi, o'sib borayotgan odamning ma'naviy ehtiyojlaridan moddiy farovonlikning ustuvorligi, moddiy ehtiyojlarning nomutanosibligi va ularni qondirish imkoniyatlari, buzilish va nafliligi, axloqsizligi va noqonuniyligi oilaviy iqtisodiyot;
  
• 
  ota-onalarning ma'naviyatining etishmasligi, bolalarning ma'naviy rivojlanishiga intilmaslik;
  
• 
  avtoritarizm yoki "liberalizm", jazosiz qolish va kechirish;
  
• 
  axloqsizlik, axloqsiz uslub va oilaviy munosabatlar ohangining mavjudligi;
  
• 
  oilada normal psixologik iqlimning yo'qligi;
  
• 
  uning har qanday ko'rinishidagi fanatizm;
  
• 
  pedagogik savodsizlik, kattalarning noqonuniy xatti-harakatlari
  

Yana bir bor takrorlayman: oilaning turli funktsiyalari orasida yosh avlodni tarbiyalash, shubhasiz, eng muhim ahamiyatga ega. Ushbu funktsiya oilaningbutun hayotini qamrab oladi va uning faoliyatining barcha jihatlari bilan bog'liq. Biroq, oilaviy tarbiya amaliyoti shuni ko'rsatadiki, ba'zi ota-onalar o'z farzandlari tarbiyalash va rivojlantirishga ko'maklashishni bilmasliklari sababli, har doim ham "sifatli" bo'lmaydilar, boshqalari istamaydilar, boshqalari hech kim tufayli hayotiy holatlar (jiddiy kasallik, ish joyini yo'qotish va tirikchilik, axloqsiz xatti-harakatlar va boshqalar), to'rtinchisi bunga shunchaki ahamiyat bermaydi. Binobarin, har bir oilada ozmi-ko'pmi ta'lim olish imkoniyati, yoki ilmiy jihatdan ta'lim salohiyati mavjud. Uy sharoitida ta'limning natijalari ushbu imkoniyatlarga va ota-onalarning ulardan oqilona va maqsadga muvofiq foydalanishiga bog'liq."Oilaning tarbiyaviy (ba'zida ular aytadiki - pedagogik) salohiyati" tushunchasi ilmiy adabiyotlarda nisbatan yaqinda paydo bo'lgan va birma-bir talqin qilinmaydi. Olimlar unga oilaviy hayotning turli xil shart-sharoitlari va omillarini aks ettiruvchi ko'plab xususiyatlarni o'z ichiga oladi, bu uning tarbiyaviy shartlarini belgilaydi va katta yoki kichik darajada bolaning muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlay oladi. Oilaning bunday xususiyatlari, uning turi, tuzilishi, moddiy ta'minoti, yashash joyi, psixologik mikroiqlim, urf-odatlari va urf-odatlari, ota-onalarning madaniyati va ma'lumot darajasi va boshqa ko'p narsalar hisobga olinadi. Shunga qaramay, shuni yodda tutish kerakki, hech bir omil o'z-o'zidan oilada u yoki bu darajadagi tarbiya darajasini kafolatlay olmaydi: ular faqat umumiy holda ko'rib chiqilishi kerak. Shartli ravishda turli xil parametrlarga ko'ra oila hayotini tavsiflovchi ushbu omillarni ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy, texnik-gigienik va demografik deb ajratish mumkin (A.V. Mudrik).Ijtimoiy-madaniy omil. Uyda o'qitish asosan ota-onalarning ushbu faoliyat bilan qanday bog'liqligi bilan belgilanadi: beparvo, mas'uliyatli, beparvo.Oila - bu turmush o'rtoqlar, ota-onalar, bolalar va boshqa qarindoshlar o'rtasidagi munosabatlarning murakkab tizimi. Birgalikda, bu munosabatlar oilaning mikroiqlimini tashkil qiladi, bu uning barcha a'zolarining hissiy farovonligiga bevosita ta'sir qiladi, bu dunyoning qolgan qismi va undagi ularning o'rni orqali qabul qilinadi. Kattalar bola bilan qanday munosabatda bo'lishiga, yaqinlar tomonidan qanday his-tuyg'ular va munosabatlarning namoyon bo'lishiga qarab, chaqaloq dunyoni jozibali yoki jirkanch, xayrixoh yoki tahdidli deb qabul qiladi. Natijada, u dunyoga ishonchni yoki ishonchsizlikni rivojlantiradi (E. Erikson). Bu bolaning ijobiy o'zini o'zi anglashini shakllantirish uchun asosdir.Ijtimoiy-iqtisodiy omil oilaning mulkiy xususiyatlari va ota-onalarning ish joyidagi bandligi bilan belgilanadi. Zamonaviy bolalar tarbiyasi ularni saqlash, madaniy va boshqa ehtiyojlarni qondirish, qo'shimcha ta'lim xizmatlarini to'lash uchun jiddiy moddiy xarajatlarni talab qiladi. Oilaning bolalarni moddiy qo'llab-quvvatlashi, ularning har tomonlama rivojlanishini ta'minlash qobiliyati ko'p jihatdan mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat bilan bog'liq.Texnik va gigiena omili shuni anglatadiki, oilaning tarbiya salohiyati joy va yashash sharoitlari, turar joy jihozlari va oilaning turmush tarzining xususiyatlariga bog'liq. Qulay va chiroyli yashash muhiti hayotdagi qo'shimcha bezak emas, u bolaning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Qishloq va shahar oilalari ta'lim olish imkoniyatlari bilan farq qiladi. Demografik omil shuni ko'rsatadiki, oila tarkibi va tarkibi (to'liq, to'liq bo'lmagan, onalik, murakkab, sodda, bitta farzandli, katta va boshqalar) bolalarni tarbiyalashning o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi.Ta'lim printsiplari - bu amal qilish kerak bo'lgan amaliy tavsiyalar bo'lib, ular ta'lim faoliyati taktikasini pedagogik jihatdan malakali shakllantirishga yordam beradi.Maqsadlilik tamoyili. Ta'lim pedagogik hodisa sifatida ta'lim faoliyati uchun ideal va uning ko'zda tutilgan natijasi bo'lgan ijtimoiy-madaniy mos yozuvlar punktining mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ko'p jihatdan zamonaviy oila har bir mamlakatda o'zining pedagogik siyosatining asosiy tarkibiy qismi sifatida shakllangan ob'ektiv maqsadlarni boshqaradi. Uy sharoitida ta'lim maqsadlarining sub'ektiv ranglanishi, ma'lum bir oilaning farzandlarini qanday tarbiyalashni xohlashlari haqidagi g'oyalari bilan beriladi. Ta'lim maqsadi uchun oila bundan kelib chiqadigan etnik, madaniy, diniy an'analarni ham hisobga oladi.Ilmiy tamoyil. Asrlar davomida uy sharoitida tarbiyalash kundalik g'oyalar, aql-idrok, urf-odatlar va urf-odatlar asosida avloddan avlodga o'tib kelmoqda. Biroq, o'tgan asrda barcha insoniyat fanlari singari pedagogika ham ancha oldinga siljidi. Bolaning rivojlanish qonuniyatlari, ta'lim jarayonini qurish to'g'risida ko'plab ilmiy ma'lumotlar olingan. Ota-onalarning tarbiyaning ilmiy asoslarini tushunishi, o'z farzandlarining rivojlanishida yaxshi natijalarga erishishga yordam beradi. Oila tarbiyasidagi xatolar va noto'g'ri hisob-kitoblar ota-onalar tomonidan pedagogika va psixologiya asoslarini tushunmaslik bilan bog'liq. Bolalarning yosh xususiyatlarini bilmaslik ta'limning tasodifiy usullari va vositalaridan foydalanishga olib keladi.Bolaning shaxsiyatini hurmat qilish printsipi - bu har qanday tashqi standartlar, me'yorlar, parametrlar va baholardan qat'i nazar, barcha xususiyatlar, o'ziga xos xususiyatlar, did, odatlar bilan bolani ota-onasi tomonidan berilgan narsa sifatida qabul qilishdir. . Bola bu dunyoga o'z irodasi va irodasi bilan emas kelgan: bu uchun ota-onalar "aybdor", shuning uchun siz go'dak ularning umidlarini qaysidir ma'noda qondirmagani va unga g'amxo'rlik qilish "eb qo'yganidan" shikoyat qilmasligingiz kerak ko'p vaqt, o'zini tutish, sabr-toqat, parchalar va hk. Ota-onalar bolani ma'lum bir tashqi qiyofasi, tabiiy moyilligi, temperamentning o'ziga xos xususiyatlari, moddiy muhit bilan o'ralgan holda "tarbiyalashgan", ta'lim jarayonida xarakterli xususiyatlar, odatlar, his-tuyg'ular, dunyoga bo'lgan munosabat va boshqa ko'p narsalarni shakllantirish jarayonida ma'lum vositalardan foydalanadilar. chaqaloqning rivojlanishiga bog'liq.Insonparvarlik printsipi kattalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solish va bu munosabatlar ishonch, o'zaro hurmat, hamkorlik, muhabbat, xayrixohlikka asoslangan degan taxmindir. Bir paytlar Yanush Korcak kattalar o'z huquqlari haqida qayg'uradi va kimdir ularga tajovuz qilganda g'azablanadi degan fikrni bildirgan. Ammo ular bolaning huquqlarini hurmat qilishlari kerak, masalan, bilish va bilmaslik, muvaffaqiyatsizlik va yig'lash huquqi va mulk huquqi. Bir so'z bilan aytganda, bolaning o'zi qanday bo'lishiga bo'lgan huquqi bu soat va bugungi kunga bo'lgan huquqidir.Afsuski, ota-onalar bolaga nisbatan juda keng tarqalgan pozitsiyaga ega - "men xohlagan narsaga aylanadilar". Va bu yaxshi niyat bilan qilingan bo'lsa-da, lekin mohiyatan bu kelajakda uning irodasi buzilganida, tashabbus o'chirilganda, bolaning shaxsiga beparvolik ko’rinadi.Rejalashtirish, izchillik, uzluksizlik printsipi - maqsadga muvofiq uy sharoitida ta'limni tarqatish. Taxmin qilinishicha, bolaga pedagogik ta'sir asta-sekin bo'lib, tarbiyaning izchilligi va rejalashtirilishi nafaqat tarkibida, balki bolalarning yosh xususiyatlari va individual imkoniyatlariga javob beradigan vositalar, usullar, usullarda ham namoyon bo'ladi. Tarbiya bu uzoq jarayon bo'lib, uning natijalari darhol "unib chiqmaydi", ko'pincha uzoq vaqtdan keyin. Biroq, ular qanchalik haqiqat ekanligi, bolani tarbiyalash qanchalik tizimli va izchil amalga oshirilayotgani shubhasizdir. Afsuski, ota-onalar, ayniqsa yosh bolalar, sabrsiz, ko'pincha bolaning u yoki bu sifatini, xususiyatlarini shakllantirish uchun unga bir necha bor va turli yo'llar bilan ta'sir o'tkazish zarurligini anglamaydilar, ular "mahsulotni" ko'rishni xohlashadi "Ularning faoliyati" bu erda va hozirda ". Ular har doim ham oilada emas, balki bola nafaqat so'zlar bilan, balki biz yuqorida aytib o'tgan o'z uyining butun muhiti, uning atmosferasi bilan tarbiyalanishini tushunishadi. Shunday qilib, bolaga poklik haqida gapirishadi, uning kiyimlarida, o'yinchoqlarida buyurtma bo'yicha talablar qo'yiladi, lekin shu bilan birga u kundan - kunga otam qanday qilib beparvolik bilan sochini oldirayotganini, onam shkafdagi kiyimni efirga uzatmasligini ko'radi. , lekin uni stulning orqasiga uloqtiradi. .. Shunday qilib, "ikki kishilik" axloq deb ataladigan narsa bolani tarbiyalashda ishlaydi: undan oilaning boshqa a'zolari uchun ixtiyoriy ishni qilish talab qilinadi.Murakkablik va sistematiklik printsipi - bu ta'limning maqsadlari, mazmuni, vositalari va usullari tizimi orqali shaxsga ko'p qirrali ta'sir. Bunda pedagogik jarayonning barcha omillari va jihatlari hisobga olinadi. Ma'lumki, zamonaviy bola ko'p qirrali ijtimoiy, tabiiy, madaniy muhitda o'sadi, bu faqat oila bilan cheklanmaydi. Bola yoshligidanoq radio tinglaydi, jasadlarga qaraydi.Oilaviy tarbiya uslubi - bu ota-onalarning bolaga bo'lgan munosabati, ularning bolaga ta'sir qilishning o'ziga xos og'zaki muomalasi va bolasi bilan o'zaro munosabatida ifodalangan bolaga ta'sir o'tkazish usullaridan foydalanishidir. Oiladagi har qanday kelishmovchilik bola shaxsining rivojlanishidagi noxush oqibatlarga, uning xatti-harakatlaridagi muammolarga olib keladi.Oilaviy tarbiya uslublarining xususiyatlariPsixologiyada oilaviy tarbiya uslublarining 3 asosiy turini ajratish odatiy holdir: avtoritar, liberal, demokratik. Ushbu uslublarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va bolaning psixikasi va shaxsiy rivojlanishida turli yo'llar bilan aks etadi. Ota-onalarning uslublari. Har bir oilada har xil omillar ta'sirida ma'lum bo'lgan, har doim ham u amalga oshirmaydigan, tarbiya tizimi shakllanadi. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi muloqot uslublarining eng keng tarqalgan tasnifi ularning quyidagi uslublarga bo'linishidir: avtoritar (diktatura), ruxsat beruvchi (aralashmaslik) va demokratik (hamkorlik). Ko'pchilik ushbu ro'yxatga giper-parvarishni qo'shadi. Ushbu uslublarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega va bolaning shaxsiy rivojlanishida turli yo'llar bilan aks etadi.Avtoritar uslub:Xususiyatlari. Ota-onalarning avtoritar uslubi bilan ota-onalar bolaning tashabbusini bostiradilar, uning harakatlari va xatti-harakatlarini qat'iy boshqaradilar va nazorat qiladilar. Ta'lim berish paytida ular eng kichik qonunbuzarliklar uchun jismoniy jazoni, majburlash, qichqiriq, taqiqlarni qo'llaydilar. Bolalar ota-ona mehridan, mehridan, g'amxo'rligidan, hamdardligidan mahrum. Bunday ota-onalar faqat bolaning itoatkor va mehnatsevar bo'lib o'sishi haqida tashvishlanadilar. Ammo bolalar o'zlariga ishonchsiz, qo'rqoq, asabiylashgan, o'zlariga qarshi tura olmaydigan yoki aksincha, tajovuzkor, avtoritar, Ziddiyatli bo'lib o'sadi. Bunday bolalar jamiyat va atrofdagi dunyoga moslashish qiyin. Ota-onalar kichik o'quvchilar tomonidan uy vazifalarini bajarilishini qat'iy nazorat qiladilar, ular yaqin joyda turib, bolaga bosim o'tkazib, uni mustaqil harakat qilishga majbur qilishadi. Bolalar o'zlarini himoya qilish uchun yig'lash, o'zlarining ojizligini ko'rsatish kabi turli xil fokuslardan foydalanadilar. Bunday choralar natijasida bolalar o'rganishga bo'lgan ishtiyoqlarini yo'qotadilar, o'qituvchining tushuntirishlari paytida yoki dars tayyorlash paytida diqqatlarini jamlashda qiynaladilar. Ota-onalari bilan bunday bolalar xotirjam va ma'muriy ko'rinishi mumkin, ammo jazo tahdidi yo'qolishi bilanoq, bolaning xatti-harakatlari boshqarib bo'lmaydigan bo'lib qoladi. Farzandlar o'sib ulg'aygan sayin, bola avtoritar ota-onalarning talablariga toqat qila olmaydi. O'smirlik davrida tez-tez kelib turadigan nizolar halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Oila tarbiyasining avtoritar uslubi ostida o'spirinlar boshqalarga dushmanlik bilan munosabatda bo'lib, nizolarni keltirib chiqaradi. Ota-onalar har doim bola uchun o'zi qaror qabul qilishadi, shu bilan bolaning tashabbusini bostiradi, uni o'z xatti-harakatlari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishga o'rganish imkoniyatidan mahrum qiladi. Faol va kuchli o'spirinlar isyon ko'tarishni boshlaydilar, qarshilik ko'rsatadilar, tajovuzkor bo'lishadi va uydan qochib ketishlari mumkin. O'zini past baholaydigan uyatchang va o'ziga ishonmaydigan o'spirinlar, aksincha, o'z muammolarini o'zi hal qilishga urinmasdan, har narsada ota-onalariga bo'ysunishga odatlanib qolishadi, ular har doim hamma narsada ota-onalariga ishonadilar.Ushbu uslubga rioya qilgan ota-onalar boladan yuqori yutuqlarni talab qiladilar, muvaffaqiyatsizliklar uchun jazolaydilar, qattiq nazorat qiladilar, bolaning shaxsiy makoniga bostirib kiradilar, zo'rlik bilan bostiradilar, bola uchun o'zi uchun yaxshiroq bo'lgan narsani hal qiladilar, bolaning shaxsiy fikri bilan qiziqmaydilar, qiladilar uning huquqlarini tan olmaslik. "Men aytganimdek, shunday bo'ladi", "men ota-onaman, keyin men haqman". Ushbu tarbiya uslubi bilan bola tashabbuskorlikni namoyon etish imkoniyatiga ega emas, chunki uning hayotiga tegishli barcha masalalarni faqat uning ishtirokisiz ota-ona hal qiladi. Avtoritar tarbiya uslubi mojarolarni murosali echim topish o'rniga, "sabzi va tayoq" usuli, taqiq va tahdidlar yordamida hal qilishni o'z ichiga oladi.Effektlar. O'smirlik davrida ota-ona hokimiyati kuchini yo'qotadi va avtoritar tarbiya uslubiga xos bo'lgan ota-onadan qo'rqadi, hurmatyo'qoladi. Shu sababli, ushbu yoshdagi bunday oilalar ko'pincha ko'plab nizolarga ega, bolalar "boshqarib bo'lmaydigan" bo'lib qolishadi, chunki ota-onalarning avvalgi barcha ta'sir vositalari o'z kuchlarini yo'qotadilar. Avtoritar uslubda tarbiyalangan bola shaxsiga xos xususiyatlar quyidagi variantlarni o'z ichiga olishi mumkin:Variant 1 - zaif hayotiy pozitsiyani rivojlantirish:- o'z qadr-qimmatini yo'qotish;- qaror qabul qilish, tanlov uchun javobgar bo'lish qobiliyatini yo'qotish;- o'z xohish-istaklarini yo'qotish ("men nima istayman?");Variant 2 - despotik shaxsning rivojlanishi:- ota-onalarga nisbatan nafrat;- masalalarni faqat kuch bilan hal qilish (kim kuchliroq haq);- qo'pol, kinoyali, despotik va ko'ngilsiz xatti-harakatlar va boshqalarga munosabat;- tajovuzkorlik va ziddiyatning kuchayishi.Avtaritar munosabatdagi ota – onalarga tavsiyalar shunday bo’ladi. Ya’ni :- Bolaning pozitsiyasini, uning motivlarini, istaklarini va tajribalarini hisobga olish. O'zingizni bir muddat uning o'rniga qo'yishga harakat qilish.- Buyurtma, buyruq emas, taklif shaklida ko'rsatmalar berishga harakat qilish.- Quruq va ajralgan holda emas, balki maxfiy ohangda, hissiyot bilan gapirishga harakat qilish.- Taqiqlashlar va jazo choralari bolaga tushunarli bo'lishi kerak, u bilan oldindan muhokama qilinishi va ikkala tomon (ota-ona va bola) tomonidan qabul qilinishi kerak.- har qanday tanbeh bolaning shaxsiga emas, balki uning aniq harakatlariga qaratilgan bo'lishi kerak. Siz "siz aldovchisiz!" Deb ayta olmaysiz, iborani quyidagicha shakllantirishingiz yaxshiroq: "bu vaziyatda siz yolg'on gapirganingizni bilsam, bu men uchun juda yoqimsiz edi".- Bolani xonasiga taqillatmasdan yoki egasi yo'qligida kirmaslikka harakat qilish. Uning shaxsiy buyumlariga tegmaslik. Qanday bo'lmasin, farzandlarningshaxsiy hayotini hurmat qilishga harakat qilish.- Telefon orqali suhbatlarni tinglamalik.- O'smirga do'stlar, kiyim-kechak, musiqa va boshqalarni tanlash huquqini qoldirish kerak.- Xafa bo'lganingizda o'zingizni qanday his qilayotganingizni samimiyat bilan tushuntirish, lekin eski, uzoq yillik gunohlarni eslamaslik, balki hozirgi vaziyat haqida gapirish lozim. Biroq, shu bilan birga, hech qachon bosmaslik, jismoniy jazolamaslik, kamsitmaslik lozim hisoblanadi.- o'spirinning kamchiliklariga nisbatan ko'proq bardoshli bo'lish. Farzandda iloji boricha tez-tez tabiatiga xos fazilatlarga e'tibor berish.Demokratik uslub - Ota-onalar farzandlarining yoshi imkoniyatlariga mos ravishda shaxsiy mas'uliyati va mustaqilligini rag'batlantiradi.O'smirlar oilaviy muammolarni muhokama qilishda ishtirok etadilar, qaror qabul qilishda ishtirok etadilar, ota-onalarning fikrlari va maslahatlarini tinglaydilar va muhokama qiladilar. Ota-onalar farzandlaridan mazmunli xulq-atvorni talab qiladilar va ularning ehtiyojlarini sezgir qilib ularga yordam berishga harakat qiladilar. Shu bilan birga, ota-onalar qat'iylik, adolat haqida g'amxo'rlik qilishadi va intizomga rioya qilishlari to'g'ri, mas'uliyatli ijtimoiy xulq-atvorni shakllantiradi. Demokratik ota-onalar bolasini mustaqil ravishda qo'lidan kelgan ishni bajarishga o'rgatadi, fikr yuritishga, o'z faoliyatini rejalashtirishga o'rgatadi. Nisbatan erkinlikdan qat'i nazar, demokratik tarbiya uslubi bilan, zaiflik va noto'g'ri xatti-harakatlar uchun qattiq, ammo shu bilan birga adolatli jazo belgilanadi. Ulardan biri, agar bola o'zining noto'g'ri xatti-harakatlari to'g'risidasamimiygapirsa, nima uchun u bunday qilmaganligini tushuntiradi va o'z xatosini tushunsa, ular ota-onalarga moslashuvchanlikni va bolalar bilan hamma narsaning bir qismini ko'rsatadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ba'zida bunday suhbatlar haqiqiy jismoniy jazodan ko'ra ko'proq harakatga ega. Demokratik tarbiya samaradorligi bolaning namuna namunasi uning demokratik ota-onasi ekanligi bilan bog'liq. Bolalar xulq-atvorda ota-onalariga taqlid qilishga intilishadi, hayot qoidalariga rioya qilishga intilishadi. Ota-onalarning bolaga qo'ygan adolatli talablari bolaga ota-onaning undan nimani kutishini aniq tushunishga imkonberadi. Demokratik ota-onalar bolalarning his-tuyg'ularini yaxshi tushunadilar, o'zlarini qanday boshqarishni biladilar. Bularning barchasi bolalar o'z-o'zini boshqarishni o'rganishiga yordam beradi. Va bolaga qaror qabul qilishga imkon berish unga mustaqillik, o'ziga ishonch va o'ziga ishonchni o'rgatadi.Demokratik ta'limning asosiy xususiyatlari:Ota-onalar farzandlari bilan xatti-harakatlar qoidalari va me'yorlarini muhokama qiladilar, ularning mavjudligi va ularga rioya qilishlarining muhimligini tushuntiradilar. Bundan tashqari, ota-onalar bolaning o'z qoidalarini o'rnatishi mumkinligini ta'kidlaydilar, asosiysi, ular umumiy qabul qilingan me'yorlarga zid kelmaydi. Ota-onalar, uning ahamiyatidan qat'i nazar, bolani mustaqil tanlashga da'vat etiladi. Bu bolalarning kundalik hayotda tanlagan tanlovi (kiyim-kechak, o'quv qurollarini va boshqalarni tanlash), shuningdek bolaning kelajakdagi taqdiri (kasb, to'garak, qo'shimcha mashg'ulotlar va h.k.larni tanlash) ga bog'liq bo'lgan tanlov bo'lishi mumkin. Ota-onalar bolalarni o'z tanlovi va ularning oqibatlari uchun javobgar bo'lishga o'rgatishadi. Bu bolaga mas'uliyatli tanlov qilishga yordam beradi. Agar tanlov to'g'ri qilinmagan bo'lsa, unda ota-onalar farzand bilan birgalikda uning oqibatlarini muhokama qilishadi va demontaj qilishadi, bu kelajakda xato va muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik imkonini beradi.Ota-onalar bolaga o'zlarining fikrlarini yuklamaydilar, unda o'zlarining amalga oshmagan orzulari va orzu-umidlarini o'zida mujassam etishga intilmaydilar, ular uni o'z hayotiy tanloviga, xatolari va muvaffaqiyatlariga haqli bo'lgan mustaqil shaxs sifatida qabul qiladilar. Bola bilan aloqa aniq belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda ochiq shaklda amalga oshiriladi. Bu ota-onalar va bolalar o'rtasida ishonchli munosabatlarni o'rnatishga yordam beradi, ularning bir-birini tushunishiga yordam beradi. Belgilangan qoidalar doirasida faoliyat va tanlov erkinligini ta'minlash. Erkinlik ruxsat berish bilan sinonim emas, chunki haddan tashqari mustaqillik bolaga zarar etkazishi mumkin. Bolani to'g'ri xulq-atvorga undash va oldiga qo'yilgan maqsadlarga erishish, ko'proq narsalarga intilish. Ota-onalar bolani yutuqlari va yutuqlari, muvaffaqiyatsizliklar muvaffaqiyatsizliklarda qo'llab-quvvatlashlari uchun maqtaydilar.Shunday qilib, demokratik ta'limning xususiyati shundaki, bolalarga aqliy rivojlanishi va yoshiga mos ravishda ma'lum bir erkinlik beriladi. Erkinlik bolani mustaqil ravishda tanlash imkoniyatini beradi, bu uning o'ziga bo'lgan ishonchini oshiradi, o'zini o'zi boshqarish, o'zini o'zi boshqarish va o'zini o'zi qadrlash ko'nikmalarini shakllantiradi.