Қосимжон содиқОВ

Қ Ў Ш И М Ч А Л А Р

ЎТМИШДА ТУРКИЙ ТИЛ БЎЙИЧА ЯРАТИЛГАН ЛУҒАТЛАР ВА ГРАММАТИК АСАРЛАР

№	Муаллифи	Луғат ёки грамматик асарнинг оти	Яратилган ери ва йили
	محمود الكاشغري	ديوان لغات الترك	1076-1077, Бағдод
	شرف الدين ابو حيان محمد بن يوسف بن علي بن حيان
		التحفة الزكية في اللغة التركية	XIV аср, Миср (?)
	علي شير نوايي	كتاب محاكمة اللغتين	1499, Ҳирот
	علي شير نوايي	سبعة ابحر
	طالع ايماني هروي	بدايع اللغت	1500 (?)

	Ражаб ибн Муҳиб Али Шомлу	لغت نوايي	XVI аср
	Мустафо бин Содиқ	ابوشقه (?)	XVI аср
	محمد يعقوب جينكي	كيلورنامه	Ҳиндистон
	ميرزا مهدي خان	سنكالخ	1760
	ميرزا مهدي خان	مبانع اللغت
	فظل هللا خان	لغت تركي	1779, Ҳиндистон
		خمسه با حل لغت	1845-1846

ФАН ЮЗАСИДАН ОЧИҚЛАМА СЎЗЛИК


Лексикология – тилшуносликнинг бир бўлими бўлиб, тилнинг луғат таркибини, сўз бойлиги, сўзларнинг маъносини ўрганади. Лексикология ўз ичида семантика, семасеология, этимология, лексикография бўлимларига бўлинади.
Семантика, семасеология – сўзнинг луғавий маъносини ўрганувчи бўлимдир.
Этимология – сўзларнинг келиб чиқишини ўрганади.
Лексикография – сўзларни кодлаштириш, луғат тузиш принципларини ўрганувчи фандир.

“ТАРИХИЙ ЛЕКСИКОГРАФИЯ” ФАНИНИНГ ЎҚУВ ДАСТУРИ

Т у з у в ч и: профессор Қ. СОДИҚОВ


Кириш
“Тарихий лексикография” фани ўзбек тилшунослиги тарихида луғатчилик анъанасининг шаклланиши ва унинг тарихий тараққиёти, тарихий луғатларнинг турлари, уларнинг тузилиш принциплари, луғатларда сўзларнинг изоҳланиш йўллари, шунингдек, тил тарихида сўз ва унинг маъносига муносабат, тарихий грамматик асарларда лексикологияга тегишли билимларнинг берилиши сингари лингвистик масалаларни қамрайди. Ушбу фан “Ўзбек тили тарихи” фанини тўлдиради, талабаларнинг лексикография тўғрисидаги билимларини чуқурлаштиради.
Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари
Фанни ўқитишдан мақсад – тилшунослик тарихида луғат тузиш анъанасининг юзага келиши, унинг тарихий тараққиёти, тарихий луғатларнинг турлари ва тузилиш принциплари, сўзларнинг изоҳланиши, грамматик асарлардаги лексикология ҳақидаги билимларнинг берилишини ўргатишдан иборат.
Фаннинг вазифаси – ўтмишдан бизгача етиб келган луғатларни ўқиб ўрганиш, уларни ҳозирги ўзбек тилига ағдариш учун етарли билимларни шакллантириш, луғатлар устида тадқиқотлар олиб боришни ўргатишдан иборат.


Фан бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар
“Тарихий лексикография” фанини ўзлаштириш жараёнида бакалавр:

• 
  туркий тилшунослик тарихида луғатчилик анъанасининг юзага келиши ва унинг тарихий такомилини;
  
• 
  луғатларнинг тузилиши, уларда сўзларнинг изоҳланиш йўлларини билиши керак;
  
• 
  тарихий луғатлар бўйича тадқиқотлар олиб бориш
  

кўникмасига эга бўлиши;

• 
  луғатларни ўқиб, сўз маъносини тўғри англаши ва ҳозирги ўзбек тилига ўгира олиши;
  
• 
  классик луғатларнинг моҳиятини англаб, уларни тўғри талқин қила олиш малакасига эга бўлиши керак.
  

Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жиҳатдан узвийлиги
“Тарихий лексикография” танлов фанлари қаторида туради. Ушбу фанни ўзлаштириш учун талабанинг ўқув режасида кўзда тутилган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий фанлар (Ўзбекистон тарихи, ғарб тиллари, ўзбек тили), математик ва табиий-илмий фанлар (география, этнография), умумкасбий фанлар (эски туркий ёзувлар, ўзбек тили тарихи, тилшуносликка кириш в.б.) ва ихтисослик фанларидан етарли билим ҳамда кўникмаларга эга бўлиши талаб этилади.


Фаннинг гуманитар фанлар тизимидаги ўрни
Мактабгача таълим муассасаси, ўрта умумтаълим мактаби, академик лицей, касб-ҳунар коллежларида ҳамда ЎзР ФА Шарқшунослик институти, Тил ва адабиёт институти, Тарих илмий текшириш институтларида фаолият олиб борилганда “Тарихий лексикография” курсидан олинган билимлар қўл келади. Шунинг учун ушбу фан муҳим саналиб, мумтоз филология таълим йўналиши бўйича бакалавр тайёрлаш босқичининг ажралмас бўғинидир.


Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологияларни қўллаш
Илми толибларнинг “Тарихий лексикография” фанини ўзлаштириши учун ўқитишнинг илғор ва етакчи усулларини қўллаш, янги педагогик технологиялардан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Шунинг билан бирга, мумтоз филология мутахассисларини тайёрлашда ўтмишда ота-боболаримиз томонидан яратилган илғор таълим усуллари, нотиқлик санъати, балоғат билими масалаларини эгаллаш, ёзма адабий тил, адабий тилнинг услубий имкониятларидан усталик билан фойдаланиш маҳоратини сингдира бориш талаб этилади.
Фанни ўқитиш жараёнида дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари, дарс йўруғлари, тарқатма материаллар ва кўргазмали қуроллардан фойдаланилади.