Қосимжон содиқОВ

“Хамса бо ҳалли луғат”

“Хамса бо ҳалли луғат” XVIII асрнинг иккинчи ярмида яратилган, Навоий асарлари бўйича эски ўзбек тилида тузилган луғатлардан биридир (қаранг: Шарахмедова 1990). Асарнинг ягона қўлёзмаси ЎзР ФА Шарқшунослик институтида сақланмоқда (7863- сонли қўлёзма). Асар “Хамса”нинг уч достони – “Сабъаи сайёр”, “Лайли-ву Мажнун”, “Садди Искандарий” бўйича тузилган. Дастонлардаги мазмунини англаш қийин бўлган сўзлар маъноси матн теварагига (ҳошиясига) ёзиб чиқилган. Хат услубига кўра, достонни кўчирувчи ҳам, луғат тузувчи ҳам бир кишининг ўзи, лекин оти маълум эмас. Луғатнинг охирида унинг тузилган йили – 1262 йил (мелодий 1845-1846) ёзиб қўйилган. Кузатувларга қараганда, котиб аввал “Хамса”ни кўчирган. Кейин қотор йиллар давомида (чамаси, ўн саккиз йил) асар устида жиддий

иш олиб бориб, матнда учровчи қийин англашиладиган сўзлар маъносини ҳошияга изоҳлаб чиққан. Юқоридаги сана ана шундан кейин қўйилган (қаранг: Шарахмедова 1990,7).
Луғатни матнни кўчирган котибнинг ўзи тузганлиги ўта аҳамиятли. Бу иши унинг классик асарлар поэтикасини яхши англагани, “чиғатой туркийси”ни жуда яхши билгани, хусусан, эски туркий, форсча, арабча сўзлар маъносини яхши тушунганидан далолат беради.
Одатда, ўтмишдан қолган луғатларда (жумладан, “Абушқа” ҳамда бошқа луғатларда) аввал сўз ва унинг маъноси келтирилиб, кейин унинг мисоли берилади. Ушбу луғатда эса сўз ва унинг маъноси келтирилиб, мисоли учун матндаги байтга ишора қилинади, тўғрироғи, ҳошиядаги изоҳ матндаги сўз маъносини очиқлаб беради. Достон ҳошиядаги луғати билан бирга яхлит асарни юзага келтиради. Унга “Хамса бо ҳалли луғат” (яъни “Сўзлари изоҳланган “Хамса” ёки “Луғатли “Хамса”) дея от берилганининг сабаби ҳам шунда.
Луғат достонда қўлланган кўп маъноли ёки XVIII асрга келиб унутилган, кўпчилик, айниқса, ёш талаба учун англаш қийин бўлган эски туркий, арабча ва форсча сўзлар бўйича тузилган. Унда жами 2108 сўзга изоҳ берилади.
Тузувчи достонда учрайдиган сўзлар маъносини изоҳлашда уч усулдан фойдаланган:
Биринчидан, тушунилиши қийин сўзлар уларнинг синонимлари билан изоҳланган: jayran – kiyik, yalïn – ot, qaršu – otru, yawa – behuda, kālbad – badan. Cўзлар маъносини аниқлаштириш учун уларнинг бир нечта синонимлари ҳам кетма-кет қўлланилади. Масалан, aqrabā сўзи yruğ, tuğğan деб изоҳланган; ifrāt сўзи tola, köp деб берилган.
Иккинчидан, сўзлар уларнинг эквивалентини келтириш йўли билан изоҳланган: ’ajuz – qarï, yildïrïm – barq сингари.
Учинчидан эса, сўзлар уларни қисқача таърифлаш йўли билан изоҳланган. Масалан, jalā сўзи vatandïn ajrağan деб
берилган; mustağraq – özdin ketkän; me’mār – ’imārat qïlğučï; mavqe’ – jāy-i vuqu.
Бундай усуллар, айниқса, кўп маъноли сўзларнинг ушбу байтдаги маъносини изоҳлашда жуда қўл келади. Масалан, mahd сўзи бир байтда “бешик” маъносида, бошқа бир байтда эса “тобут” маъносида келган. Луғатда эса, биринчисининг рўпарасига bešük, иккинчисига эса tābut деб изоҳлаб қўйилган.
Биринчи маъносининг мисоли:
Yatquzdïlar anï mahd ičindä, Gul yafrağï tüšti šahd ičindä.
Иккинчи маъносининг мисоли (“Сабъаи сайёр”дан):
Kötärip zād sarv-i čālāknï, Salïban mahd ara pāknï.
Муҳими кўп маъноли сўзларнинг у ёки бу маъноси контекстга қараб белгиланади. Масалан, “Садди Искандарий”да misāl сўзи икки ўринда икки хил маънода келади. Биринчиси, “хат” маъносида, бу ўринда у nāma деб изоҳланган:
Skandar oquğač bititti misāl
Ki, siz kelgäli bolmaŋ āšuftahāl.
Иккинчиси, “сурат, образ” маъносида, бу ўринда у surat деб изоҳланган:
Xirāmïda tāvus-i zebājamāl, Malak xaylïdïn zāhir äyläp misāl.


Уй иши:
“Келурнома” луғатини, Мирзо Меҳдихоннинг “Санглох” ҳамда “Мабониу-л-луғат” асарларини ҳозирги илмий нашрлари бўйича синчиклаб ўрганиб чиқинг. Ушбу луғатларнинг тузилиши, ўзгачаликларини белгилашга уриниб кўринг. Бунга мисоллар йиғинг.