Ortiqchaligi Reja

P 

'

  

o’rnatildi  deylik  (

P

min 

Pe

,

   

Pe

-  muvozanat  narx),  ya’ni  davlat  narxni 

muvozanat narxidan yuqori qilib belgilanadi (6-rasm).  

Ishlab  chiqaruvchilar  narx  oshganda 

Qe

  nisbatan  ko’proq 

Q

1

 

mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar kamroq (

Q

e

 

o’rniga 

Q

2

 miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi.Agar biz ishlab 

chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha mahsulot ishlab 

chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 

Q

2 

ga teng bo’ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 

ortiqchaligi  yo’qotiladi.  Bu  erda 

A

  to’rtburchakning  yuzi  ishlab 

chiqaruvchilarning  olgan  qo’shimcha  ortiqchaligini  ifodalaydi.  Lekin, 

minimal  (

P

min 

)  narxda  mahsulotni  hajmi 

Qe

  miqdordan 

Q

2

  ga  qisqargani 

uchun ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining bir qismi yo’qotiladi. Natijada 

ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o’zgargan qismi quyidagiga teng:  

 

и/ч.

A C

.   

  

  

(4)  

Iste’molchilar  minimal  (

P

min 

)  narxda  har  bir  mahsulot  uchun 

muvozanat  narxdan  yuqori  narx  to’laydi  va  natijada  ularning  iste’mol 

ortiqchaligiga  rasmdagi 

A

  to’rtburchak  yuziga  teng  bo’lgan  miqdorda 

kamayadi.  Narx  oshganligi  munosabati  bilan  ba’zi  bir  iste’molchilar 

ushbu bozordan chiqib ketadi va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos 

bo’lgan ortiqchalikni yo’qotadi. Bu yo’qotish rasmda 

V

 uchburchak bilan 

ifodalangan.  Demak,  iste’molchilarning  ortiqchaligining  umumiy 

o’zgarishi quyidagini tashkil qiladi:  

 

ист.

A B

.      

  

(5)  

Ko’rinib  turibdiki,  bunday  siyosat  iste’molchilarning  turmush 

darajasini tushurib yuboradi.  

(4)- va  (5)- ifodalarni qo’shib umumiy ortiqchalikdagi o’zgarishni 

aniqlaymiz:  

---

                                     7 

 

и/ч

ист. 

= i/ch.+ ist.=A-S+(-A-V)=-S-V    (6)  

Demak, davlat tomonidan minimal narx o’rnatilganda umumiy to’liq 

yo’qotish vujudga keladi va u ikkita 

S

  va 

V

  uchburchaklar  yuzalarining 

yig`indisi bilan ifodalanadi.  

Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish  

Q

e

 miqdordan 

Q

1 

miqdorga kengaytirilganda qarab chiqamiz.  

Haqiqatdan  ham  minimal  narx  muvozanat  narxdan  yuqori  bo’lganda  u 

ishlab chiqaruvchilarni 

Q

1 

miqdorga mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. 

Lekin, ular bozorda faqat 

Q

2

 hajmdagi  

mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular 

0

Q

1 

Q

2 

miqdordagi mahsulotni 

ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi 

(9.7-rasm). Rasmda ushbu xarajatlar shtrixlangan 

D

 trapestiya yuzi bilan 

ifodalangan.Natijada  ishlab  chiqaruvchilarning  ortiqchaligi  o’zgarishi 

quyidagiga teng:  

                   

i

/ch.

A C D

.  

Demak, ishlab chiqaruvchilar 

Q

1

 oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, 

umumiy yo’qotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi.  

Bunday  holda  har  bir  ishlab  chiqaruvchi  o’z  mahsulotining 

hammasining  yuqori  narxda  sotaman  deb  o’ylaydi.  Pirovardda  davlat 

tomonidan  o’rnatilgan  minimal  narx  siyosati  ortiqcha  mahsulot  ishlab 

chiqarish  uchun  ketgan  xarajatlarni  qoalamaganligi  sababli,  ishlab 

chiqaruvchilarning foydasini ancha qisqartirib yuborish mumkin.  

Yana bitta misol tariqasida mehnat (ishchi kuchi) bozorini qaraylik.  

Ma’lum  mehnat  bozorida  ishchi  kuchi  bahosi  bu  ish  haqi.  Davlat 

tomonidan minimal ish xaqi (

W

min 

) belgilandi deylik.  

8-rasmda taklif chizig`i ishchi kuchi taklifini, talab chizig`i  

- ishchi kuchiga talabni ifodalaydi. Davlat tomonidan o’rnatilgan minimal 

ish haqi 

W

min

 mehnat resurslari bozoridagi muvozanat ish  

---

                                     8 

 

haqi 

W

e

 dan katta, ya’ni 

W

min 

We 

.  

  

 

8-rasm. Minimal ish haqi grafigi.  

Ushbu siyosat natijasida ish joyi topgan ishchilar (rasmda 

L

1

  

ishchi) yuqori ish haqi oladi. Lekin, 

L L

2 

L

1

 miqdoridagi ishchilar ish 

topa  olmaydilar  va  ishsiz  qoladilar.  Demak,  bunday  siyosat  ishsizlikka 

olib kelishi mumkin.