O‘rta Osiyoning ilk davr me’morchiligi:

илк ўрта асрлар архитектураси
Ўрта Осиё архитектураси ривожида кескин ўзгаришлар қадим давр билан ўрта асрлар чегарасига тўғри келади. Илк ўрта асрлар архитектурасининг ўзига хосликларини назарда тутиб унда уч: VI-VIII, IX-X ва XI-XIII аср 2-ўн йилликни ўз ичига олган даврларни ажратиш мумкин. XIII асрнинг 3-9-ўн йилликлари мўғул истилосидан кейинги вайронагарчилик даври бўлганлиги сабабли у замонга оид ёдгорликлар йўқ. Илк ўрта асрларни даврларга ажратишда VIII асрда ислом динининг ёйилиши катта аҳамиятга эга бўлганлигини назарда тутиш зарур. Бу жараён қурилишларнинг жадаллашувига, бинолар типологиясининг, санъат турлари синтези тийнатининг катта ўзгарувларига олиб келади.
VI-VIII асрларда хайталлар (эфталитлар), сосонийлар ва турк хоқонлари хукумронлик қилган эдилар. Вилоятлар нисбатан мухториятга эга бўлиб ўз хукумдорлари томонидан бақарилган.
IX асрда хукумат тепасига тохирийлар (821-873 йиллар) келдилар. Марв шаҳари мавқеси ўша вақтда баланд бўлган. Пойтахти Бухоро бўлган сомонийлар (875-999 йиллар) давлати ўз тасарруфига Мовороуннахрни ва Хуросонни олган эди. Еттисув сиёсий жиҳатдан сомонийларга қарам бўлмаган. Сирдарёнинг қуйи оқимидаги ерлар Ўғузлар давлатини ташкил этган эди.
XI-XIII асрларда Ўрта Осиёда Қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар хукмронлик қилдилар.
XI аср бошида хоразмшох Маъмун даврида таъсис этилган. Урганчда Дорул хикма (фанлар академияси) жахон илм-фан ривожига катта хисса қўшган. дорул хикмада Ибн Сино, Беруний кабилар тадқиқот ишлари олиб боришган.
IX-XII асрларда Ўрта Осиёда маданият юксак чўққиларни эгаллади. Фаробий, Замахшарий, Ибн Сино, Беруний, Бухорий каби қатор алломалар етишиб чиқдиким, улар жаҳон тамаддунига (цивилизациясига) салмоқли хисса қўшдилар. Буни нафақат Ўрта Осиёдаги, балки бошқа мамлакатлардаги жаҳонга машхур бўлган меъморий обидалар, чунончи Фарғоний томонидан қурилган Нил ўлчагичи, Фаробийнинг идеал шаҳар тўғрисидаги назарий қарашлари, Ибн Синонинг турар уй-жой, ҳаммом каби иморатлар тўғрисидаги фикрлари, олимларимизнинг ҳандасий асарлари тасдиқ этади. Бу даврда Хоразмда Маъмун академияси фаолият кўрсатган эди. шеърият бобида Рўдакий, Дақиқий кабилар ижод этдилар.