O‘rta Osiyoning ilk davr me’morchiligi:

СЎНГИ АНТИК ДАВРИДАГИ МЕЪМОРЛИГИ
Кушонлар даврида бир қанча ўзгаришлар рўй берди. Аввалги илк антик даврга нисбатан турар уй-жойи каби дунёвий иншоотлар типологиясида ва тузилишида ўзгаришлар камроқ ибодат иншоотларида эса Бузо (будойи) динининг тарқалаши билан боғлиқ ҳолда кўпроқ ўзгаришлар рўй берди. Ўзгаришлар Ўрта Осиёнинг ҳамма ерларида ҳам текис, бир хилда ўтмаган, балки маҳалий меъморлик аъналарига таянган ҳолда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва бошқа шарт-шароитлар ўзига хос жиҳатларга олиб келган.
Ўзига хос мақбара вазифасини ўтган мусхоналар қурилган. Улар аксари I-II асрларга оиддир. Кўпинчалик диаметри 2.5-5.0 м атрофида, бўлган соҳта гумбазалар билан ёпилган. Чотқол тизмасининг жанубий бағирларида ва мўғултовда кўпрок учрайди.
Бақтра меъморлигида буддойи рохибгохлар (монастирлар) воҳаралар кенг кўламда қурилиши билан характерланади. Термиздаги Қоратепа воҳараси уч ярусли бўлиб охактошдан қурилган. Одатда хом ғиштдан бажариладиган конструкция оҳактошдан ҳам қайтарилади. Вихарда рахравлар (коридорлари) тоқсимон констукция билан ёпилган. Рахравларнинг бирида деворий сурат холдаги сақланган.
Айритом ҳамда Эски Термиздаги Зурмела ступалари платформаларга (таянч супаларга) қурилган эди. Зурмола ступаси нисбатан кўпроқ сақланган. Дастлаб қопламаси бўлган, деб тахмин қилинади. Тепа қисмида ҳужраси (камераси) бор.
Тупроқ қалъа саройи шаҳарнинг шимоли-ғарбида жойлашган. Ҳажман уч минорасимон қисмлардан ва уларни бирлаштириб турувчи оралиқларидаги пастқам қурилмалар массивидан иборат. Сарой жуда кўп хоналардан иборат. “Навкар зали”, деб аталадиган йирик хонада деворлари бўйлаб суфалар қурилган. Суфаларга катта-катта Қўчқораклар (валюталар) қўйилган. Уларнинг оралиқларида навкарлар ҳайкаллари қўйилган эди. Қўчқоракларнинг устларини эса икки майдароқ навкарларнинг ҳайкаллари безаб турган. Ҳайкаллар лойдан ишланган эди. Саройнинг бошқа баъзи хоналарида деворий суратлар бўлган. Масалан, арфа чалаётган аёл тасвири ва бошқалар.
Тупроқ қалъа саройида меъморлик, ҳайкалтарошлик ва рассомлик воситалари ёрқин яхлит образ яратишга қаратилган эди.