O’rta maxsus va oliy ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyaSI

Kalla jaroxatlari - ulug vatan urishining 5,2%ni tashkil etadi.o’q-otar qurollardan 67,9% yopiq shikastlanishlarni 10,9%ni o’tmas narsa bilan ochiq jaroxatlanishlarni 21,9%ni yadro qurollari bilan jaroxatlanishlar yopiq shikastlanishlar foizini oshiradi. Bosh jaroxatlari klasifikasiyasi:-qurolning yaralash turi bo’yicha: o’q-otar qurollardan (o’q-doridan, o’q parchasidan, o’q soqqasidan o’q elementlaridan va boshalar) o’tmas narsalar bilan urilishidan to’grilingan, qiymalangan, yorilgan, kesilgan: -jaroxatlarning chuqurligi buyicha : yumshoq tuqimani tuqimani jaroxatlanishi(teri, aponevroz, muskul, suyak usti pardasi), o’tkazmaydigan (bosh suyagi va yumshoq to’qimasining-epidurali), o’tkazadigan (miya va miya pardasi jaroxatlanishi-intradural);-yara xarakteri buyicha: urilgan, ko’r yara, teshib o’tgan, silab o’tgan, sigmentli, radial, diametrli, parasigmentli; -bosh suyagini sinishi buyicha: noto’liq (suyakninqisman olib ketishi, suyak plastinkasini kuchib utishi) sinish chizigi buylab (yorilishi) maydalanishi buyicha (yaraga utkazmaydigan katta parchali kosani sinishi) parchalangan sinishi (ko’r o’q va teshib utuvchi o’q kalla kosasini teshib utuvchi kalla kosasini qurol tasirida keng katta parchali sinib siljiganligi ), teshikli sinish (shu jumladan tikka kutarilgan sinishi, yarani silab utuvchi sinishilar). Yaralanishning absolyut belgisi –miya suyuqligini yaradan kup chiqishi miya detriti oqibatida asosiy simptomlar keltirib chiqaradi: miyaning chuqur komasi, gepertermiya, pay tortishi, patalogik nafas, kuzni kurmasligi,uzak va pay refleksi,yutishni buzulishi:

1. 
   Boshlangi’ch (3 sutkagacha): qon ketish, yaradan likvor va detrit ajralishi shish bosh miyaning erta chayqalishi siniqlarning bosilishi, gemotomalar.
   
2. 
   Infeksiyalanishi( 3 kundan 4 xaftagacha) miyaning kechki chayqalishi, yara kanalining yiringlashi, yara abssessi, meningit, meningoensafaliti.
   
3. 
   Erta asor atlarini likvidatsiya davri(jarahotdan keyin 3-4 xafta) infeksiya o’choini infeksiyalanishi, yot tanacha kapsula bilan o’ralishi, kechki absses
   
4. 
   Kechki asoratlar davri(2-3 yil)
   
5. 
   Yallilanish jarayonini ayni paytda kuchayishi
   
6. 
   Miya abssesi, kamroq
   
7. 
   Ensafalit, meningit
   
8. 
   Juda kechki asoralar davri(9 yilga cho’zilishi)
   
9. 
   Shandiqlanishni paydo bo’lishi, travmatik epilepsiya, miya shishi,o’simta, paraensafaliya.
   

Tibbiy saralash va bosqichli davolash.Birinchi tibbiy yordam: -himoyalovchi aseptichiskiy boglam, qoni aspirasiya qilish, qusuq massani olish zapadeniya yazika (tilni fiksasiya qilish, qorin, yonboshlagan xolat), avaylab olib chiqish.vrachgacha birinchi tibbiy yordam, -tashqi qon ketishni tuxtatish, nafasni tiklash, nafas va yurakni stimulyasiya qilish, antibiotik qoqshoga qarshi anatoksin, PSS,binchi tibbiy tibbiy yordam haqidagi varaqani tuldirish, bosh miyani umumiy va o’choqli simptomatikasini birinchi tibbiyot varaqasiga kiritiladi va shu bilan yakunlanadi. Tibbiy yordamni klasifiasiyasi:3ta gruppaga ajratiladi:
1.Agonalniy (simptomatik davo uchun gospital palata);
2.Hayot kursatkichlarni saqlashga muxtoj bo’lgan xirurgik yordam (tashqi qon ketish, miyani kompressiyasi).
3.Trasporttabel.Maxsuslashgan tibbiy yordam:-xirurg kurigi, nervpatolog, oculist, lor, stamatolog, rentgenologik kurish, har qanday muddatdagi jaroxatdan keying yoki jaroxatni xolatiga boliq bulmagan holda barcha ochiq shiastlanishlarga xirurgik ishlov. Qarshi kursatma: Absolyut oir hoat, yashashga noloyiq holatlar,azo funksiyasini birdaniga pasayib ketishi nisbiy, oir yondosh jaroxatlar, (kukrak jaroxatlari, qorin jaroxatlari va boshqala). Yumshoq to’qimalar jaroxatlariga umumiy xirurglar bolov xonasida ishlov beradi. Bosh suyagi jaroxatlari xirurg ishlovi teshib o’tuvchi jaroxatlar tashqi qon ketishi bilan bosh miya kompressiyasi o’sib borishida neyroxirurg operasionniyda xirurgi ishlovni o’tkazadi. Xirurgik ishlov vaqti erta (1-3 sutka), kechiktirilgan (4-6 sutka) kechki (6 sutkadan o’tgandan so’ng). Miya va kalla suyagini teshib o’tuvchi jaroxatlarning xirurgik ishlovi: -jaroxatlangan yumshoq tuqima qirralariga ishlov berish, -suyak defektini qiroqlarini rezeksiyasi, trepanasion teshikni shakllantirish, -miya qattiq pardasini jaroxatlangan qiroqlarini kesish (bosh miya qattiq pardasini kesish qatiy kursatmalarga asosan bajariladi:uni ko’karib pulsasiya yo’qligi, miyani ezilish klinikasi, yot tanani qattiq tekshiruv asosida olib tashlash pinset yoki zajim bilan, miya jaroxatlarini antiseptiklar bilan yuvish (furasilin, rivanol yoki talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar), gemostaz (3%li vodorod periks), miya detritini aspirasiya qilish yo’li bilan birlamchi nekroz zonani rezeksiyasi (jaroxatga ishlov berishda), jaroxat kanalini drenajlash (qo’lqopli yoki aktiv drenaj bilan bosh miya yumshoq tuqimalari jaroxatlarini bitishi (erta ishlov bergandan so’ng) kechki ishlovlarda jaroxat bitmaydi.
Ikkilamchi jarroxlik ishlovi : Birlamchi ko’rsatma-Yot tanani olib tashlanmaganligi davom etayotgan qon ketish. Ikkilamchi kursatma-infeksion asoratlar, operativ amaliyotlarga muxtojlik. Talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar:kanamisin, polimiksin-M, levomisitin-suksinat, monomisin, morfosiklin va boshqalar..penisillin va streptomisin toksik talvasa chaqiradi. Bosh miya qutisining yopiq jaroxatlari: bunda jaroxatlar yuza bo’lib bosh miya qutisini butunligi buzilmaydi va aponevroz ostiga o’tmaydi.
Shakllari:miya chayqalishi, lat yeyishlari, (3ta kechish darajasi) miya bosimda bosilishi. Miya lat yeyishini belgilari:turun ko’ga ko’ringan o’choli yoki uuiy miya simptomatiasi: -kalla suyagini asosini yoki gumbazini sinishi, -liquorda qon. Asos suyagining sinish belgilari: -liquoreya, quloq va burundan qon oqishi, -bosh miya tomirlari va nervlarining jaroxatlari chakka suyagining piramidasi singanda-yuz nervi, ko’zni harakatlantiruvchi nerv yani bu ko’ruv teshigi soxasida, -“ko’zoynak ” simptomi so’richsimon o’simta soxasida teri osti qon quyilishi: -pnevmosefaliya, -travmatik yiringli miningit. miyaning bosilishi sabablari: epidural, subdural, miya ichi, qotinchalar ichi gemotamasi, kontuziya o’choqlari. Kalla suyagini siniq bo’lagi bilan bosilishi. Bosh miya bosilishi belgilari:
-miyaning umumiy va o’choq simptomlarining oshishi: -kushing tridasi: ‘’YORQIN ORALIQ” amezokoriya, bradikardiya, likvor gipertenziyasi(300 ml suv ustuni va ko’p ), ko’z tubida narsa turib qolishi, EXO va ES malumotlariga ko’ra miyaning markaziy strukturasining siljishi, to’ri proeksiyada AG uyqu arteriyasi “qon tomirsiz zona”.Umurtqa pogonasi va orqa miyaning o’q quroldan yaralanishi. Ulu vatani urushida uchrash darajasi 0.5 -2%. Klassifikatsiyasi: -o’q va o’q qoldiqlari, teshib o’tuvchi, yalab o’tuvchi, ko’r teshik, botadigan va botmaydigan, paravertebral, lokalizatsiyasi bo’yicha (bo’yin, ko’krak, bel). Orqa miyani jarahotlanishi nafaqat botadigan boshqa botmaydiga paravertebral jarohatlarda ham boladi. Orqa miya jarohatlanisi turlari: -Anatomic: yirtilsh, ko’payish, to’liq va noto’liq bosilish, yot jism bilan, suyak bilan, lat yeyish, bosh miya moddasiga qon quyilishi (gematomiyeliya), bosh miya chayqalishi. Orqa miya jaroxatlarini kechishi bosqichlari: - boshlangich utkir-3 kungacha. Suratda spinal shok: - erta -3 haftagacha spinal shok normallashadi miyani zararlanmagan qismi funksiyasi tiklanadi. Infeksiya asorati buladi: - oraliq, 3 oygacha. Miyani jaroxat hajmi tula aniqlanadi. Infeksiyani likvidasiyasi yoki progressiyasi kuzatiladi. Trofoparalitik asoratlari.
Kechgi - bir necha yilgacha.Bazi funksiyalarning tiklanishi va kompensasiyasi orqa miya bosilishi belgilari:- turgun yoki o’sib boruvchi spinal simptomlar, umurtqa pagonasining ko’zda yoki rentgenda kurinadigan deformasiyasi umrtqa kanalini torayishi bilan kechadi. Liquorodinamik sinamada liquorli “blok” Kvenenshtedta Stuknaya va boshqalar. Orqa miya jaroxatlarida vrachgscha bo’lgan bosqichma-bosqich yordam ko’rsatish: -birlamchi bolam, qattiq zambilda sekin olib kirish, shokka qarshi tadbirlar, trasport immobilizasiyasi (shit, qattiq zambil, shinalar), siydikni chiqarish (katerizasiya, qov usti punksiyasi), qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, boshlanich nevrologik statusni ko’rsatgan holda birlamchi tibbiyot varaqasini to’ldirish, yotgan holda trasportda (vertolyotda bilan yotan xolda ko’rsatilgan joyga evakuasiya qilish), malakaviy yordam ko’rsatish. Hayot ko’rsatkichlari bo’yicha tadbirlar: - tashqi qon ketishni to’xtatish, - shokka qarshi kompleks terapiya, (ko’rikdan o’tkazish) bundan tashqari rentgen, rentgenokontrast metodi bilan, xirurgik jaroxatga ishlov berish, dekompressiya va stabillashtiruvchi operasiyalar, asoratlarini prafilaktikasi va davolash (yotoq yara, siydik infeksiyasi kontraktura). Pereferik nervlarni jaroxatlanishi. ochiq, yopiq qisman, to’liq. Jaroxatlar simptomatika: yelka chigali, bilak nervi, tirsak nervi, oraliq nervi, son va bolder nervi, o’tirich nervi. Evakuasiya bosqischlaridi ko’rsatiladigan yordam: -vrachgacha va birinchi vranchgacha, aseptik bolam, qo’l va oyoq imobilizasiyasi.
Malakaviy yordam: -jaroxatga birlamchi ishlov berganda nervni tikish, nerv jaroxatlanishi OMBda operasiya uchun ko’rsatma bo’laolmaydi. Maxsuslashtirilgan yordam: jaroxatga kechki ishlov berganda ham nervni tikish, 3 haftadan kam bo’lmagan muddatda immobilizasiya qilish, tiklovchi muolaja (shu jumladan fizioterapiya). Bo’yin jaroxatlari ULU VATAN URUSHIda uchrash darajasi 0,5-1,5%
Klasifikasisiyasiya: -ochiq yopiq jaroxatlar, o’q dori, o’q qoldiI, suqulgan, kesilgan, chopilgan, ko’r yara, teshib o’tgan, yalab o’tgan. Simptomatikasi: -qon ketishi qon tomir jaroxati oqibatida gematoma, yurak va nafas olish funksiyasini nerv jaroxatlanganda buzulishi, asfiksiya, qon yo’qotish, afoniya, traxeya va xiqildoq jaroxatlanganda, teri osti emfizemasi. Yutishning buzulishi: -halqum va qizilo’ngach jaroxatlari so’lakni chiqishi Infeksion asoratlar ko’pincha bo’yinning kovak organlari jaroxatlarida vujudga keladi (bo’yin absessi va flegmonasi, mediastenit, sepsis, aspirasion pnevmoniya).
Kechki asoratlar: -qizilo’ngach, traxeya, hiqildoq. Strukturasi: -qizilo’ngach oqmasi, fanasiyani turgun buzulishi. Bosqichli davolash: Vrachgacha bolgan yordam: -qonni vaqtincha to’xtatish ( bosib turuvchi bolam), tez evakuatsiyalar, yeb-ichish mumkin emas. Birinchi vrach yordami: -qonni vaqtincha to’xtatish, vsfiksiyani oldini olish, traxeostomiyalar, vntibiotiklar, qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, ko’rsatilgan joyga evakuatsiya qilish. Malakaviy yordam: -qon ketishini to’liq to’xtatish, ko’rsatma bo’yicha traxeostomiya, jarohatga ishlov berganda xalqumni jarohatini aniqlash yoki suv va ovakli tompanada, zond bilan oziqlantirish.
Ixtisoslashgan yordam: - asoratlarni davolash: pulsatsiyali gematoma, infeksion asoratlar. Nazariy qismida quyidagi savollar ko’rib chiqiladi: -bosh va umurtqa poonasini jangovar jarohatlarini diagnostikasi va muolajasi haqida asosiy savollar.
Transport immobilizatsiyasi. Singan maydonni o’riqsizlantirish, singan joyni blokadasi, uni o’tkazish texnologiyasi. O’q dori jarohatlari nisbatan kam sonly jarohatlar guruhiga kiradi. Har xil statistic hisobotlarga ko’ra barcha jarohatlarning 6-7 %ini tashkil etadi. Klassifikatsiyasi bo’yicha ular quyidagilarga bo’linadi: o’q-dori va o’q bo’lakli chuqurligi bo’yicha botadigan va botmaydigan. Yaralar yalab o’tuvchi, segmentar va ko’r yaralarga ajratiladi. Yaralar diagnostikasi mahalliy, umumiy va o’choqli simptomlar asosiga qarab qo’yiladi. Asosiy e’tiborni o’choqli simptomlarga ajratish kerak.Jang maydonida birinchi yordam berish, yaralarni ko’rinishini aniqlashtirish zarur. BTP da bemorlarni saralab, ularga bemorni og;irligiga qarab birinchi yordam ko’rsatish, ba’zan kalla suyagiga kiruvchi yaralarda va umurtqa poonasida tezkor holatlar yuzaga keladi va bunda o’z navbatida zudlik bilan operatsiya qilish kerak. Qancha erta bo’sa shuncha yaraga BHYo o’tkazish samarali bo’ladi va keying natijalar yaxshi bo’ladi. Boshni o’qotar qurollardan yaralanishidan tashqari yani yopiq shikastlanishlari, bosh chayqalishi, bosh miyaning lat yeyishiga ajratiladi, shikastlanishni yana bir ko’rinishi bosh suyagi asosini sinishi. Ular oir travmalarda asosan balandlikdan yiqilishda kelib chiqadi va bular oir ko’rinishdagi shikastlanishlarga kiradi. Umurtqa poonasi o’qotar quroldan zararlanishi statistikasi bo’yicha barcha yaralanishlarni 1,5-2%ini tahkil qiladi. Yaralanishni keyingi bosqichini asoratlari: -orqa miyani yoki ot dumini, o’tkazuvchanligini to’liq buzilishi, o’tkazuvchanlikni buzilishi, buzilishlar.