O’rta maxsus ta’lim vazirligi

Mehnat ta’limi о‘qituvchisining shaxsiy fazilatlari. Mehnat ta’limi о‘qituvchisi о‘z fanining ilmiy asoslari mukammal bilish bilan birga, mustahkam mehnat va kasb kо‘nikmalari va malakalarini egallagan bо‘lishi, ularni о‘quvchilarga mohirlik bilan yetkazib bera olish kerak. Shu munosabat bilan о‘z sohasida yaxshi malaka ortirgan va ishining ustasi bо‘lgan kishigina о‘quvchilarga о‘z ishini egallashda yordam bera oladigan bо‘lishi lozim.
Shuning uchun mehnat ta’limi о‘qituvchisi о‘zining metodik, pedagogika fani, texnika va ishlab chiqarish sohalaridagi eng yangi yutuqlardan xabardor bо‘lib qolmasdan, balki ilg‘or mehnat usullarini xam bilishi zarur. Shu maqsadda mehnat ta’limi о‘qituvchisi mehnat ta’limi va tarbiya masalalari, kasbga yо‘llash yuzasidan chiqarilgan psixologik, pedagogik va metodik adabiyot yangiliklarini, о‘z ixtisosi bо‘yicha xozirggi zamon texnikaviy adabiyotini, ishlab chiqarish ilg‘orlari, ixtirochilarning tajribasini о‘rganadi, mehnat mashg‘ulotlarining metodik jihatdan tо‘g‘ri tuzilishi xaqida g‘amxо‘rlik qiladi.
Mehnat ta’limi о‘qituvchisi yuksak mahorati va madaniyati, uning ish joyini tо‘g‘ri tashkil eta olishi, ishga oid usullarini tо‘g‘ri kо‘rsata olish buyum namunasini tayyorlay olishi, uning nutqi, о‘quv-tarbiya jarayonining eng murakkab jarayonlarida о‘zini tuta bilishi, о‘quvchilarga va о‘z xamkasablariga xushmuomala bо‘lishi-bularning hammasi о‘quvchilar tomonidan о‘zlashtirib olinadi va ularning hammasi о‘quvchilar tomonidan о‘zlashtirib olinadi va ularning mehnat tarbiyasiga ma’lum darajada ijobiy ta’sir kо‘rsatadi.
Mehnat ta’limi о‘qituvchisi talabchan bо‘lishi kerak. Lekin uning yuqori talabchanligi о‘z tarbiyalanuvchilarining insoniy qadr-qimmatini chuqur hurmat qilish bilan ajralmasdir. Xatto, о‘qituvchi biror nojо‘ya xatti-harakatlari uchun о‘quvchiga jazo berganda ham uni xaqorat qilishga, masxara qilib yerga urishga, laqab qо‘yishga va hokozolarga yо‘l qо‘ymasligi lozim. U guruhdagi о‘quvchilar orasida ana shunday xolat rо‘y berishiga qat’iy chek qо‘yish kerak. Shuning uchun о‘z ishini yaxshi biladigan mehnat va mehnat ta’limi о‘qituvchisining metodik-pedogogik va kasbiy-mutaxassislik mahorati о‘z о‘quvchilarining shaxsga nisbatan bо‘lgan hurmat ehtirom bilan, ularning har biri tо‘g‘risida mehribonlik va g‘amxо‘rlik qilish bilan uyg‘unlashib ketadi. Bu esa о‘z navbatida uning obrо‘sini oshiradigan zarur shartdir.
О‘qituvchining obrо‘si о‘quv mashg‘ulotlari jarayonida о‘sib va tarkib topib boradi. Mashg‘ulotlar vaqtida uning shaxsi, xarakteri va mahoratinig shunday sifatlari namoyon bо‘ladiki, bular tarbiyalanuvchilarlarning umumiy tarzda e’tirof etishi va hurmat qilishga sazovor bо‘ladi. Mehnat ta’limi о‘qituvchisi о‘zining о‘quvchilari oldidagi obrо‘si tо‘g‘risida doimo g‘amxо‘rlik qilishi lozim. Agar о‘qituvchi о‘z vazifalariga yuzaki qarasa, uning sо‘zlari bilan ishlari bir-biriga muvofiq kelmasa, agar u о‘quvchilar bilan bо‘lgan munosabatlarida adolatli bо‘lmasa, uning obrо‘si tezda yо‘qolishi mumkin.
О‘quvchilarning moddiy ishlab chiqarish sohasida hayot va mehnatga tayyorlanishda mehnat ta’limi о‘qituvchisi yetakchi rol о‘ynaydi. U о‘z mashg‘ulotlarida о‘quvchilarning turli kasblarga bо‘lgan qiziqishni aniqlash va rivojlantirilishi lozim. Buning uchun sinf rahbarini, shu sinfda ishlaydigan boshqa fanlarning о‘qituvchilarning va ota-onalarning jalb qilishi kerak. Ular bilan muntazam uchrashib turish va suhbatlashib bu guruhdagi о‘quvchilarni yaxshiroq bilish, ularning qiziqishlari va individual xususiyatlari bilan tanishish imkoniyatini beradi.
Mehnat ta’limi о‘qituvchisi о‘quvchilarga ish joyi tashkil etishda, topshiriqlarni bajarishda mustaqillikni tarbiyalashi, shaxsning halollik, kamtarlik, qat’iylik, dadillik, faollik, sabot-matonat xislatlarini, о‘rtoqlik, dо‘stlik, mas’uliyatni sezish hislarini tarkib toptirishi kerak.
Darsning, о‘quvchilarning о‘quv ishlarini tashkil etishni hamma shakllarida ta’lim jarayoni ishtirokchilari orasidagi munosabatlar xarakteri muhim ahamiyatga ega bо‘ladi. YA’ni bunda talim jarayonining ishtirokchilari bо‘lgan о‘qituvchi va о‘quvchi hamda о‘quvchilarning о‘zlari orasidagp munosabatlar nazarda tutilmoqda. Ushbu munosabatlarning ijobiy xarakteri о‘quvchilarning anglash, bilish faoliyatini rag‘batlantiradi, uning natijaviyligini oshiradi.
О‘qituvchi darslarda о‘quvchilarga bо‘lgan talabchanlikni bolalarga hurmat, ziyraklik, pedagogik mavqe, obrо‘sini saqlagan holda yondoshishni namoyon etish bilan muvofiqlashtirgan holda olib borishi lozim. Darsda о‘quvchilarga о‘qituvchining murojaati shakli ham farqsiz emas. О‘quvchilarni о‘z ism-shariflari bilan atashi maqsadga muvofiqroqdir.Pedagog sifatida о‘zligini namoyon etishni talab qilish zarur holatlarda о‘qituvchi tomonidan о‘z hissiyotini aks ettirish inkor etilmaydi: u darslarda faqatgina ziyrak va mehribon, quvnoq, hushyor, kо‘ngilchan bо‘libgina qolmasdan, balki jiddiy, hafa va noroziligi bilingan qiyofada bо‘lishi ham kerak.О‘qituvchining pedagogik optimizmi, uning о‘quvchilarga munosabatidagi ishonch, о‘quv faoliyatini tashkil etishning turli-tuman shakllarida darsda ularning hamjihatlikdagi izlanuvchanligini tashkil etish, о‘quvchilarning ishlariga hakqoniy baho berish, ularga doimiy zarur yordam kо‘rsatishga tayyor turishlik - bularning barchasi juda katta didaktik va tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘ladi, о‘quvchilarda jamoaviy mehnat malakalarini hamda ijobiy axloqiy fazilatlarni shakllantiradi.
V-IX sinf o’quvchilarini kasb tanlaShga, mustaqil xayot yo’lini tanlaShga tayyorlaSh kerakmi?O’n besh-o’n olti yoshli o’smir xisoblangan to’kkizinchi sinf o’quvchisi o’z mayllarini va mehnatga bo’lgan qiziqishlarini ozmi-ko’pmi aniq belgilab olishi lozim,
Maktab yoki avlodga barvaqt kasb-xunar o’rganish prinsipini rad etib, o’quvchilarning Shaxsiy «iste’dod nishonalari va qiziqishlarini xar tomonlama rivojlantirishga intiladi, maktab o’quvchilari jamiyatga naf keltiradigan faoliyatga qiziqishni, kasb tanlaShga tayyorlaSh uchun negiz bo’lib xizmat qiladigan qiziqishni tarbiyalaydi. Bu esa mehnat tarbiyasining eng muxim vazifalaridan biridir. Maktab o’quvchilarga fan asoslaridan mustaxkam bilim berishi, ularda dunyoqaraShni hamda ish-xarakat va xulkqatvorda umuminsoniy yo’nalishlarni Shakllantirishi lozim. Darxaqiqat, maktab o’smirlarning Shaxsiy qiziqishlari, iste’dod kurtaklari va qobiliyatlarini Shakllantirishga qaratilgan xilma-xil ishlarni tashkil qilib, bola Shaxsini xar tomonlama rivojlantirishga ko’maqlaShadi, sevimli ishni aniqlab olishga yordam beradi. Xo’Sh, maktab o’quvchilarining kasb-korlik masalasini muvaffakiyatli hal qilish uchun barcha zarur ma’lumotlar bera oladimi, xar bir o’quvchida kasb tanlaSh muammosiga puxta o’ylab munosabatda bo’lish xis tuyg’usini tarbiyalay oladimi, Shu muammoni xal qilishning to’gri yo’llarini ko’rsatib bera oladimi? Afsuski, xozirgi vaqtda ko’pgina maktablar ana Shu vazifani eplay olmayaptilar. Sakkizinchi sinflarning o’quvchilarigina emas, balki bundan yuqori sinflarning o’quvchilari ham kasb tanlaSh masalasiga ko’pincha chuqur o’ylab, jiddiy munosabatda bo’mayaptilar. Ko’pgina maktablarda «Men kim bo’moqchiman» mavzusida o’tkazilgan anketa va ro’znoma saxifalarida xamda boshqaa vositalarda iste’dod mavzusida davom etayotgan munozara ana Shundan dalolat bermokda. O’quvchilarning qaytargan javoblarini tahlil qilish Shuni ko’rsatdiki, ularning kelgusida egallaShi mumkin bo’lgan kasblari sinfdan-sinfga o’tishlari bilan o’zgarib turadi.
Ko’pincha o’quvchi o’zining fiziolog’ik, psixolog’ik yoki aqliy imkoniyatlariga tamomila mos bo’lgan kasb to’grisida orzu qiladi. Shunday xollar xam bo’ladiki ( bunday xollar kam emas), maktab o’quvchisi kelgusida kim bo’lishni umuman bilmaydi, buni oldindan xam o’ylab ko’rmagan. Biroq, o’smirlarning «Men kim bo’lishni xoxlayman» degan savolga qaytargan javoblari qanchalik xilma-xil bo’lmasin, boShqa bir narsa orzu kilinayotgan kasblar to’grisida ularning g’oyat noaniq tasavvurlari va kelgusidagi mehnat faoliyatiga tayyorgarchilik ko’rish munosabati bilan o’z burchlari xaqida muayyan tasavvurga ega emasliklari fikr yuritishga majbur etmoqda.Ko’pgina o’quvchilar o’z inSholarida bo’lgusi kasbga tayyorgarlik ko’rish borasida xozircha xech bir ish kilmayotganliklarini oShkora yozmoqdalar. Ularning ba’zilari u yoki bu kasbga tayyorgarlik ko’rish uchun umuman nima qilish uchun aytib o’tishga urinadilar-u, lekin o’zlari nima qilayotganliklari xaqida lom-mim demaydilar. Odatda javoblar quydagichadir: «Shifokorning irodasi kuchli bo’lishi, qo’llari yumShoq va muloyim «bo’lgan lozim, men esa Shifokor bo’lish uchun ko’p narsali bilishim va xamma narsani kila olishim kerak»; yoki : «O’qituvchi, Shifokor yoki injener bo’lish uchun yaxShi o’qish, boadab, xalol, intizomli bo’lish kerak.biz xammamiz bunga erishishimiz zarur».
Bundan xam umumiy tarzdagi javoblar bor. Bu javoblarda Shunday deyilgan: «U yoki bu kasbni egallaSh uchun uzoql vaqt davomida astoydil ishlaSh kerak» yoki: «Buning uchun esa ko’p narsani bilish lozim, Demak yaxShi o’qish zarur».
Ammo Shunday o’quvchilar borki, ular u yoki bu kasb to’grisida orzu qilibgina qolmay, balki bu xaqida ko’p narsalarni bilishga xam intiladilar, Shu kasb bilan bog’’’liq bo’lgan kitoblarni o’qiydilar. Biroq, ular zarur adabiyotni ko’pincha tanlab olishni bilmaydilar, tasodifiy kitoblarni o’qiydilar, ularni o’qigan chog’’larida nimalarga e’tibor berish kerakligini bilmaydilar. Chunonchi, ularning ba’zilari inSholarida ko’p kitob o’qiyotganliklarini umumiy tarzda bayon qiladilar, boShqalari esa «barcha fanlarga oid «yoki muayyan fan bo’yicha.masalan, fizika, kimyog’a doir adabiyot o’qiyotganliklarini aytadilar. Birmuncha aniq javoblar xam bor: «Salomatlik to’g’irisidagi oynomani o’qidim», «Opamning X sinf uchun mo’ljallangan astronomiyaga oid darsligini o’qiyman, ko’p narsalarni tuShunmayapman, ro’znomalarda bosilayotgan raketa, yo’ldoShi haqidagi xabarlarni o’qiyman» (astronom bo’lishni orzu qiladi), «Bolalar xaqidagi va bolalar uchun mo’ljallangan kitoblarni o’qiyman» (o’qituvchi bo’lmoqchi), «Adabiyotga oid kitoblarni o’qiyman», «Dvigatellar to’grisidagi adabiyotni o’qiyman» va x.k.Ko’pgina o’uvchilar kasblar bilan tanishishni Shu kasblar xaqidagi adabiyotni o’qish bilan cheklaydilar, mazkur faoliyatga bo’lgan o’z qobiliyatlarini va qiziqishlarini barqarorligini tekShirib Shug’ullanishga urinib ko’rmaydilar, u yoki bu kasb uchun zarur bo’lgan o’z qobiliyatlarini qanday qilib rivojlantirish va boShqarish kerakligini bir tomonlama, sodda tasavvur qiladilar.O’quvchilar mehnat ta’limi darslarida mehnatning xar xil turlariga oid bilimlarnigina olib qolmay, Shu bilan birga o’z faoliyatlari jarayonida maxsus malakalarga xam ega bo’ladilar, o’z qobiliyatlarini rivojlaShtiradilar, mehnatda o’z kuchlarini sinab ko’radilar. Shu boisdan mehnat ta’limi o’qituvchisi mehnat darsini Shunday tashkil qilishi kerakki, toki xar bir o’quvchi mehnatni sevishni o’rganib olsin, odamlarga naf keltiradigan bo’lsin, ish jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin.
Mehnat o’qituvchisi o’z ishida bilim va malaqani egallaShda o’quvchilarga eng ko’p faollik va mustaqillikni ta’minlaydigan ish Shakllari va metodlaridan foydalanishi lozim. Laboratoriya-amaliy, o’quv-ishlab chiqarish ishlari, ishlab chiqarish ekskursiyalari, tajribasi Shunday ish Shakllari va metodlari jumlasiga kiradi. Bu ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlil lar, xisob-kitoblar, ishlab chiqarish va ijodiy vazifalarni xal qilishni xamda bevosita ijtimoiy-foydali, unumli mehnatni o’z ichiga oladi.
Mehnat o’qituvchisi mehnat ta’limi jarayonida kasb qilib olingan mehnat to’grisidagi ma’lumotlarni konkret mavzularni o’rganish bilan mantiqiy bog’’’laShi mumkin. Chunonchi, elektrotexnika fizikasi va bo’limiini o’rgangan chog’’da o’qituvchi xalq xo’jaligida elektr quvvatining roli va ahamiyatini, uni ishlab chiqarish xamda iste’molchiga yetkazib berish usullarini ko’rsatishi, Shuningdek uShbu tarmoq kasblari uchta katta guruxga bo’linish tuShuntirib berish mumkin. Birinchi guruxga elektrotexnika uskunalari, maShinalari, apparatlari va asboblarini ishlab chiqarish bilan bog’’’lik kasblar (elektrotexnika maShinalarini yig’uvchi slesar, sozlovchi slesar o’rovchi elektromontyor, izolyatsiya kiluvchi va Shu kabilar); ikkinchi guruxga elektr quvvati uzatish bilan bog’’’lik kasblar (podstansiyalarning elektromantyori, elektr tarmoqlarini tuzatuvchi elektromontyor va Shu kabilar); uchinchi guruxga elektr quvvatidan foydalanish bilan bog’’’lik kasblar (elektromontajchi slesar, ta’mirchi elektromantyor va Shu kabilar) kiradi.
O’quvchilarni kasbga yo’naltirishda o’qituvchining Shaxsi juda katta rol o’ynaydi.O’qituvchining Shaxsi-o’qituvchining ijodiy rivojlanishini, yuksak pedog’og’ik maxoratini, ipgda doimiy novatorligini, omilkorligini, bolalarga nisbatan muxabbat va xurmatini belgilab beradigan xislatlar majmuidir. Ayni Shunday o’qituvchi o’quvchilarda o’ziga nisbatan xurmat-extirom, ishga xavas tugdiradi, o’ziga o’xShaSh bo’lish, u bilan do’stlaShish eng ezgu istaklar, istiqbol to’grisidagi, o’z kasbi xaidagi orzularni baxam ko’rish ishtiyokini yaratadi.
Maktabda qizikishlar bo’yicha o’tkaziladigan xilma-xil maShg’ulotlar orasida to’garak ishi aloxida axamiyat kasb etadi. Maktabda to’garaklarning asosiy ko’pchiligiii mehnat ta’limi o’qituvchilari olib boradi.Bular - ishlab chiqarish - texnika to’garaklaridir. O’qituvchi bunday to’garaklarda o’quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantirish uchun barcha Shart-Sharoitlarni yaratish imkoniyatiga ega.
Mehnat ta’limi o’qituvchisi o’quvchi Shaxsini o’rgangan chog’’da kasbga yo’naltirish maqsadida quyidagi qoidalarga: Shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jamoada Shaxsning xulq-atvorini kuzatish; faoliyat orqali Shaxsni o’rganish; Shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida emas, balki taraqqiyotda ko’rib chiqish; Shaxsning vaqtincha psixolog’ik xolatini, o’rtoqlariga munosabatini xisobga olish kabi qoidalarga amal qilishi maqsadga muvofiqdir.Mehnat ta’limi o’qituvchisining ishida psixolog’ik diog’nostikaga katta o’rin ajratiladi. Psixolog’ik diog’nostika jarayonida u maktab, maxalliy o’quv-ishlab chiqarish kombinati, xunar-texnika bilim yurtining kasb maslaxatchisi bilan birgalikda xar bir o’quvchining kelgusidagi kasbni tanlaShi jarayonida Shaxsiy xususiyatlarini aniqlaShi mumkin.Shunday qilib,mehnat ta’limi o’qituvchisi ishida quyidagi yo’nalishlarni;
-kasb maorifi - o’quvchilarni mehnat faoliyati soxalari, xalq xo’jaligining ayrim tarmoqlari.kasblar va mutaxassisliklar bilan tanishtirish;
-psixolog’ik pedog’og’ik maslaxat - mehnat faoliyatining turlari to’grisida, o’quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq bo’lgan kasblar va mutaxassisliklar xaqida o’quvchiga gapirib berish;
-kasb tarbiyasi - o’quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror qiziqishlarini Shakllantirish;
-amaliy kasbiy ko’nikish - mehnat faoliyatining turli soxalarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab ko’rish uchun Shart-Sharoitlar yaratish;-kasbga yo’naltirish maqsadida o’quvchining Shaxsini o’rganish, mehnatga bo’lgan qiziqishlarni va kasbga qiziqishlarni Shakllantirish kabi yo’nalishlarni ko’rsatib o’tish mumkin.
Mehnat ta’limi o’qituvchisining kasbga yo’naltirish ishi o’zaro bog’’’liq tarkibiy qismlarning butun bir kompleksi bilan, Shu jumladan kasbga yo’naltiruvchi o’quv-metodik kabinet faoliyati, sinf raxbarining, fan o’qituvchilarining ishi, ota-onalar va Shu kabilar bilan maxkam bog’’’langandir. Mehnat o’qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa bog’’’lamay turib samarali ishlaShi mumkin emas.Mehnat ta’limi darslarida kasbga yo’naltirish ishini olib borgan o’quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlaShdagi boShqa fanlar bilan o’zaro aloqani xam xisobga olish lozim.Maktabda xar bir o’quv fani o’quvchilarni kasbga yo’naltirishni amaliga oShirishdagi o’ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va Shu kabilar to’grisida o’quvchilar bilimlarini Shakllantirishning birdan bir manbai bo’lishi mumkin emas. Shu sababdan xam kasbga yo’naltirish ishida mehnat o’qituvchisining faoliyatini sinf raxbarlari va fan o’qituvchilari ishi bilan muvofiklaShtirish g’oyat muximdir.
Tajriba Shuni ko’rsatadiki, o’quvchilarda kasbga bo’lgan barqaror qiziqishni Shakllantirish ishlari samaradorligini oShirish uchun:
- fan asoslarini o’qitishning.mehnat ta’limining va fakultativ maShg’ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, politexnik va kasbga yo’naltirish yo’nalishini ro’yobga chiqarish;
- politexnik ma’lumot, mehnat ta’limi va kasbga yo’naltirishning o’quvchilarijtimoiy-foydali, unumli mehnati bilan o’zaro aloqasini ta’minlaSh;
- o’quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli o’quv-ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarishlari;
- xalq xo’jaligining turt soxalarida o’quvchilarning qizishini rivojlantirishga Shaxsiy, tabaqalaShtirilgan yondaShuvni amalga oShirish;
- o’quvchilarni kasbga yo’naltirish soxasida maktab o’qituvchilari bilan ishlab chiqarish jamoalarining birgalikda ish ko’rishi;
- sanoat qishloq xo’jalik kasblarini targ’ib qilish lozim. Tabiiy-matematik turkum fanlarni o’rgangan chog’’da o’qwuvchilar konkret iqtisodiy rayondagi yetakchi kasblar bo’yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana Shu kasblarni muvaffakiyatli egallaSh uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar.
Maktab o’quvchilari gumanitar fanlar bo’yicha o’tkaziladigan maShgulotlarda kasb tanlaSh masala’larida g’oyaviy-axloqiy, dunyoqaraShga oid bilim oladilar.
Aniq - kasbiy turkum fanlarni o’rgangan chog’da o’quvchilar aniq iqtisodiy tumandagi yetakchi kasblar bo’yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvoffaqiyatli egallash uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar.
Hozirgi fan-texnika va ijtimoiy taraqqiyot sharoitida yosh avlodni jamiyat barpo etishda faol qatnashishga tayyorlash lozim bo’lgan maktabning roli har qachongidan ko’ra o’sdi.
Shu munosabat bilan o’quvchilarga ilm-fan asoslarining mustahkam bilimlarini singdirish, ularda yuksak onglilikni tarbiyalash, umuminsoniy qadriyatni shakllantirish, yosh avlodni turmushga va mehnatga, ijtimoiy zarur kasblarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash ta’lim va tarbiyaning hamma bosqichlarida hozirgi maktabning vazifalaridir.
Pedagoglarning oldida turgan muhim vazifalar qo’yidagilar: - o’quvchilarda aniq bo’lgan qiziqishlarini yanada takomillashtirish;
- uni kasb tanlash darajasiga yetkazish;
-ko’p qirrali qiziqishiga ega bo’lgan o’quvchilarda o’ziga ko’proq yoqqan sohani, to’garakni tanlashga amaliy yordam berish;
- o’quvchilarda mehnat qiluvchi kishilarga nisbatan hurmat xislatlarini tarbiyalab berish;
- o’quvchilarning o’ziga xos qiziqishlarini e’tiborga olgan holda ularni sekin-asta jamiyat ijtimoiy mehnatiga jalb qilib borish;
- kasbiy ma’lumotlarni yetarlicha berib borish;
- inson mehnati bilan yaratilgan moddiy boyliklarni har tomonlama tejash xislatlarni tarbiyalash;
- o’quvchilarning o’zi qiziqadigan mehnat ta’limi yo’nalishiga jalb qilish va egallangan iqtisodiiy bilimlarni amalda qo’llashlariga erishish;
- o’quvchilarda mehnat va kasb tanlash darslariga qiziqish uyg’otish va uni oshirishda hal qiluvchi ta’sirni yuksak mahorat bilan amalga oshirish. Bu jarayoni to’g’ri tashkil etilganda shaxsning bo’lg’usi kasbiy faoliyat sube’kti sifatida shakllanishini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy va ilmiy texnikaviy taraqqiyot sharoitida maktab o’quvchilarini kasb va kasbga yo’naltirishning muhimligi ancha oshdi.
2. O’quvchilarni to’g’ri va erkin kasb tanlashga yo’naltirish bugungi kunning dolzarb vazifalardan biridir. To’g’ri kasb tanlash insonning kelajagini hayot tarzini belgilashda katta ahamiyat ega. Har bir shaxs kasbni o’z qiziqishi, qobiliyati va insoniyatlari nuqtai nazaridan tanlaydi (1 – shakl) da ifodalangan.
Kasbni to’g’ri tanlash – inson turmushida muhim qadamdir, yosh avlodning butun hayotidagi muvofaqqiyat ko’p jihatdan kasbning qanchalik to’g’ri tanlashiga bog’liq.
Kasb tanlashda o’quvchilarga bir qator omillar ta’sir etadi.
Qiziqish – bu voqyealikdagi predmetlar va va hodisalarning bilish yo’nalishini belgilaydigan, biror narsaga berilish, qoniqish tuyg’usi orqali uyg’onadigan faoliyati tushuniladi.
Qobiliyat – Qaysi bir faoliyatni muvoffaqiyatli bajarishga ta’lluqli bo’lgan va bilimlar, malakalarni egallashning tezkorligini yengilligini izohlab beradigan xususiyatdir.
Idrok – Mazkur muddatda sezgi organlarining yoki bir butun hodisalarning inson ongidan aks etishidir.
Xarakter - Xatti harakatlarning sifat jihatlarining o’ziga xosligini, mustahkamligini ko’rsatib turadigan, maxsus munosabatlarni paydo bo’lish jarayonida o’zining izini qoldiradigan xususiyatlari majmuasidir.
Tafakkur - Bilish, anglashning yuqori shakli bo’lib o’zida obyektiv dunyodagi hodisalar bilan narsalar o’rtasidagi munosabatlarni namoyon etishdir.
Bilish - Dunyo haqidagi yangi bilimlar hisoblanadigan subyekt va obyektning o’zaro ta’sirini, voqyelikning ruhiyatida qayta ta’sir etilishi hamda aks ettirish jarayonidir.
Erk - O’z oldiga maqsadlarni qo’yish va qabul qilish bilan, shu bilan birga, ularni hal etish, amalga oshirish yo’lida ichki va tashqi to’sqinliklarni yengib o’tishdir.
Dunyodagi kasblar, hunarlar, ularning sir asrorlari bilan tanishtirish, qadim ota-bobolarimiz shug’ullangan turli xil hunarmandchilik naqqoshlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi, kandakorlik, beshikchilik, pichoqchilik, miskorlik, kashtachilik, etikdo’zlik, do’ppi tikish, zardo’zlik, gilamchilik, kosibchilik, to’quvchilik, zargarlik, kulolchilik kabi kasb hunarlar bilan tanishtirish mehnat va kasb tanlashga yo’llash darslarida amalga oshiriladi.
V-IX sinf o’quvchilarini kasb tanlaShga, mustaqil xayot yo’lini tanlaShga tayyorlaSh kerakmi?
O’n beSh-o’n olti yoshli o’smir xisoblangan to’kkizinchi sinf o’quvchisi o’z mayllarini va mehnatga bo’lgan qiziqiShlarini ozmi-ko’pmi aniq belgilab olishi lozim.Maktab yoki avlodga barvaqt kasb-xo’nar o’rganiSh prinsipini rad etib, o’quvchilarning Shaxsiy «iste’dod niShonalari va qiziqiShlarini xar tomonlama rivojlantiriShga intiladi, maktab o’quvchilari jamiyatga naf keltiradigan faoliyatga qiziqiShni, kasb tanlaShga tayyorlaSh uchun negiz bo’lib xizmat qiladigan qiziqiShni tarbiyalaydi. Bu esa mehnat tarbiyasining eng muxim vazifalaridan biridir. Maktab o’quvchilarga fan asoslaridan mustaxkam bilim beriShi, ularda dunyoqaraShni hamda iSh-xarakat va xulkqatvorda umuminsoniy yo’naliShlarni ShakllantiriShi lozim. Darxaqiqat, maktab o’smirlarning Shaxsiy qiziqiShlari, iste’dod kurtaklari va qobiliyatlarini ShakllantiriShga qaratilgan xilma-xil iShlarni tashkil qilib, bola Shaxsini xar tomonlama rivojlantirishga ko’maqlaShadi, sevimli iShni aniqlab oliShga yordam beradi. Xo’Sh, maktab o’quvchilarining kasb-korlik masalasini muvaffakiyatli hal qiliSh uchun barcha zarur ma’lumotlar bera oladimi, xar bir o’quvchida kasb tanlaSh muammosiga puxta o’ylab munosabatda bo’liSh xis tuyg’usini tarbiyalay oladimi, Shu muammoni xal qiliShning to’gri yo’llarini ko’rsatib bera oladimi? Afsuski, xozirgi vaqtda ko’pgina maktablar ana Shu vazifani eplay olmayaptilar. Sakkizinchi sinflarning o’quvchilarigina emas, balki bundan yuqori sinflarning o’quvchilari ham kasb tanlaSh masalasiga ko’pincha chuqur o’ylab, jiddiy munosabatda bo’mayaptilar. Ko’pgina maktablarda «Men kim bo’moqchiman» mavzusida o’tkazilgan anketa va ro’znoma saxifalarida xamda boshqaa vositalarda iste’dod mavzusida davom etayotgan munozara ana Shundan dalolat bermokda. O’quvchilarning qaytargan javoblarini tahlil qiliSh Shuni ko’rsatdiki, ularning kelgusida egallaShi mumkin bo’lgan kasblari sinfdan-sinfga o’tiShlari bilan o’zgarib turadi. Ko’pincha o’quvchi o’zining fiziolog’ik, psixolog’ik yoki aqliy imkoniyatlariga tamomila mos bo’lgan kasb to’grisida orzu qiladi. Shunday xollar xam bo’ladiki ( bunday xollar kam emas), maktab o’quvchisi kelgusida kim bo’liShni umuman bilmaydi, buni oldindan xam o’ylab ko’rmagan. Biroq, o’smirlarning «Men kim bo’liShni xoxlayman» degan savolga qaytargan javoblari qanchalik xilma-xil bo’lmasin, boShqa bir narsa orzu kilinayotgan kasblar to’grisida ularning g’oyat noaniq tasavvurlari va kelgusidagi mehnat faoliyatiga tayyorgarchilik ko’riSh munosabati bilan o’z burchlari xaqida muayyan tasavvurga ega emasliklari fikr yuritiShga majbur etmoqda.Ko’pgina o’quvchilar o’z inSholarida bo’lgusi kasbga tayyorgarlik ko’riSh borasida xozircha xech bir iSh kilmayotganliklarini oShkora yozmoqdalar. Ularning ba’zilari u yoki bu kasbga tayyorgarlik ko’riSh uchun umuman nima qiliSh uchun aytib o’tiShga urinadilar-u, lekin o’zlari nima qilayotganliklari xaqida lom-mim demaydilar. Odatda javoblar quydagichadir: «Shifokorning irodasi kuchli bo’liShi, qo’llari yumShoq va muloyim «bo’lgan lozim, men esa Shifokor bo’liSh uchun ko’p narsali biliShim va xamma narsani kila oliShim kerak»; yoki : «O’qituvchi, Shifokor yoki injener bo’liSh uchun yaxShi o’qiSh, boadab, xalol, intizomli bo’liSh kerak.biz xammamiz bunga eriShiShimiz zarur». Bundan xam umumiy tarzdagi javoblar bor. Bu javoblarda Shunday deyilgan: «U yoki bu kasbni egallaSh uchun uzoql vaqt davomida astoydil iShlaSh kerak» yoki: «Buning uchun esa ko’p narsani biliSh lozim, Demak yaxShi o’qiSh zarur».Ammo Shunday o’quvchilar borki, ular u yoki bu kasb to’grisida orzu qilibgina qolmay, balki bu xaqida ko’p narsalarni biliShga xam intiladilar, Shu kasb bilan bog’’’liq bo’lgan kitoblarni o’qiydilar. Biroq, ular zarur adabiyotni ko’pincha tanlab oliShni bilmaydilar, tasodifiy kitoblarni o’qiydilar, ularni o’qigan chog’’larida nimalarga e’tibor beriSh kerakligini bilmaydilar. Chunonchi, ularning ba’zilari inSholarida ko’p kitob o’qiyotganliklarini umumiy tarzda bayon qiladilar, boShqalari esa «barcha fanlarga oid «yoki muayyan fan bo’yicha.masalan, fizika, kimyog’a doir adabiyot o’qiyotganliklarini aytadilar. Birmuncha aniq javoblar xam bor: «Salomatlik to’g’irisidagi oynomani o’qidim», «Opamning X sinf uchun mo’ljallangan astronomiyaga oid darsligini o’qiyman, ko’p narsalarni tuShunmayapman, ro’znomalarda bosilayotgan raketa, yo’ldoShi haqidagi xabarlarni o’qiyman» (astronom bo’liShni orzu qiladi), «Bolalar xaqidagi va bolalar uchun mo’ljallangan kitoblarni o’qiyman» (o’qituvchi bo’lmoqchi), «Adabiyotga oid kitoblarni o’qiyman», «Dvigatellar to’grisidagi adabiyotni o’qiyman» va x.k. Ko’pgina o’uvchilar kasblar bilan taniShiShni Shu kasblar xaqidagi adabiyotni o’qiSh bilan cheklaydilar, mazkur faoliyatga bo’lgan o’z qobiliyatlarini va qiziqiShlarini barqarorligini tekShirib Shug’ullaniShga urinib ko’rmaydilar, u yoki bu kasb uchun zarur bo’lgan o’z qobiliyatlarini qanday qilib rivojlantiriSh va boShqariSh kerakligini bir tomonlama, sodda tasavvur qiladilar.O’quvchilar mehnat ta’limi darslarida mehnatning xar xil turlariga oid bilimlarnigina olib qolmay, Shu bilan birga o’z faoliyatlari jarayonida maxsus malakalarga xam ega bo’ladilar, o’z qobiliyatlarini rivojlaShtiradilar, mehnatda o’z kuchlarini sinab ko’radilar. Shu boisdan mehnat ta’limi o’qituvchisi mehnat darsini Shunday tashkil qiliShi kerakki, toki xar bir o’quvchi mehnatni seviShni o’rganib olsin, odamlarga naf keltiradigan bo’lsin, iSh jarayonidan va uning natijalaridan zavqlansin.
Mehnat o’qituvchisi o’z iShida bilim va malaqani egallaShda o’quvchilarga eng ko’p faollik va mustaqillikni ta’minlaydigan iSh Shakllari va metodlaridan foydalaniShi lozim. Laboratoriya-amaliy, o’quv-iShlab chiqariSh iShlari, iShlab chiqariSh ekskursiyalari, tajribasi Shunday iSh Shakllari va metodlari jumlasiga kiradi. Bu iShlar mustaqil kuzatiShlar, tajribalar, tahlil lar, xisob-kitoblar, iShlab chiqariSh va ijodiy vazifalarni xal qiliShni xamda bevosita ijtimoiy-foydali, unumli mehnatni o’z ichiga oladi.Mehnat o’qituvchisi mehnat ta’limi jarayonida kasb qilib olingan mehnat to’grisidagi ma’lumotlarni konkret mavzularni o’rganiSh bilan mantiqiy bog’’’laShi mumkin. Chunonchi, elektrotexnika fizikasi va bo’limiini o’rgangan chog’’da o’qituvchi xalq xo’jaligida elektr quvvatining roli va ahamiyatini, uni iShlab chiqariSh xamda iste’molchiga yetkazib beriSh usullarini ko’rsatiShi, Shuningdek uShbu tarmoq kasblari uchta katta guruxga bo’liniSh tuShuntirib beriSh mumkin. Birinchi guruxga elektrotexnika uskunalari, maShinalari, apparatlari va asboblarini iShlab chiqariSh bilan bog’’’lik kasblar (elektrotexnika maShinalarini yig’uvchi slesar, sozlovchi slesar o’rovchi elektromontyor, izolyatsiya kiluvchi va Shu kabilar); ikkinchi guruxga elektr quvvati uzatiSh bilan bog’’’lik kasblar (podstansiyalarning elektromantyori, elektr tarmoqlarini tuzatuvchi elektromontyor va Shu kabilar); uchinchi guruxga elektr quvvatidan foydalaniSh bilan bog’’’lik kasblar (elektromontajchi slesar, ta’mirchi elektromantyor va Shu kabilar) kiradi.O’quvchilarni kasbga yo’naltiriShda o’qituvchining Shaxsi juda katta rol o’ynaydi.O’qituvchining Shaxsi-o’qituvchining ijodiy rivojlaniShini, yuksak pedog’og’ik maxoratini, ipgda doimiy novatorligini, omilkorligini, bolalarga nisbatan muxabbat va xurmatini belgilab beradigan xislatlar majmuidir. Ayni Shunday o’qituvchi o’quvchilarda o’ziga nisbatan xurmat-extirom, iShga xavas tugdiradi, o’ziga o’xShaSh bo’liSh, u bilan do’stlaShiSh eng ezgu istaklar, istiqbol to’grisidagi, o’z kasbi xaidagi orzularni baxam ko’riSh iShtiyokini yaratadi.Maktabda qizikiShlar bo’yicha o’tkaziladigan xilma-xil maShg’ulotlar orasida to’garak iShi aloxida axamiyat kasb etadi. Maktabda to’garaklarning asosiy ko’pchiligiii mehnat ta’limi o’qituvchilari olib boradi.Bular - iShlab chiqariSh - texnika to’garaklaridir. O’qituvchi bunday to’garaklarda o’quvchilarda ixtirochilik, konstruktorlik singari maxsus qobiliyatlarni ijodiy rivojlantiriSh uchun barcha Shart-Sharoitlarni yaratiSh imkoniyatiga ega.Mehnat ta’limi o’qituvchisi o’quvchi Shaxsini o’rgangan chog’’da kasbga yo’naltiriSh maqsadida quyidagi qoidalarga: Shaxs kamol topadigan konkret vaziyatda konkret jamoada Shaxsning xulq-atvorini kuzatiSh; faoliyat orqali Shaxsni o’rganiSh; Shaxsni qandaydir qotib qolgan narsa tariqasida emas, balki taraqqiyotda ko’rib chiqiSh; Shaxsning vaqtincha psixolog’ik xolatini, o’rtoqlariga munosabatini xisobga oliSh kabi qoidalarga amal qiliShi maqsadga muvofiqdir.Mehnat ta’limi o’qituvchisining iShida psixolog’ik diog’nostikaga katta o’rin ajratiladi. Psixolog’ik diog’nostika jarayonida u maktab, maxalliy o’quv-iShlab chiqariSh kombinati, xunar-texnika bilim yurtining kasb maslaxatchisi bilan birgalikda xar bir o’quvchining kelgusidagi kasbni tanlaShi jarayonida Shaxsiy xususiyatlarini aniqlaShi mumkin.
Shunday qilib,mehnat ta’limi o’qituvchisi iShida quyidagi yo’naliShlarni;
-kasb maorifi - o’quvchilarni mehnat faoliyati soxalari, xalq xo’jaligining ayrim tarmoqlari.kasblar va mutaxassisliklar bilan taniShtiriSh;
-psixolog’ik pedog’og’ik maslaxat - mehnat faoliyatining turlari to’grisida, o’quvchi xislatlari, bilimlari va mayllariga eng muvofiq bo’lgan kasblar va mutaxassisliklar xaqida o’quvchiga gapirib beriSh;
-kasb tarbiyasi - o’quvchilarda u yoki bu kasbga nisbatan barqaror qiziqiShlarini ShakllantiriSh;
-amaliy kasbiy ko’nikiSh - mehnat faoliyatining turli soxalarida kuchlarni amaliy jihatdan sinab ko’riSh uchun Shart-Sharoitlar yaratiSh;
-kasbga yo’naltiriSh maqsadida o’quvchining Shaxsini o’rganiSh, mehnatga bo’lgan qiziqiShlarni va kasbga qiziqiShlarni ShakllantiriSh kabi yo’naliShlarni ko’rsatib o’tiSh mumkin.Mehnat ta’limi o’qituvchisining kasbga yo’naltiriSh iShi o’zaro bog’’’liq tarkibiy qismlarning butun bir kompleksi bilan, Shu jumladan kasbga yo’naltiruvchi o’quv-metodik kabinet faoliyati, sinf raxbarining, fan o’qituvchilarining iShi, ota-onalar va Shu kabilar bilan maxkam bog’’’langandir. Mehnat o’qituvchisi bular bilan yaqindan aloqa bog’’’lamay turib samarali iShlaShi mumkin emas.Mehnat ta’limi darslarida kasbga yo’naltiriSh iShini olib borgan o’quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlaShdagi boShqa fanlar bilan o’zaro aloqani xam xisobga oliSh lozim.Maktabda xar bir o’quv fani o’quvchilarni kasbga yo’naltiriShni amaliga oShiriShdagi o’ziga xos imkoniyatlariga ega, lekin u mehnat turlari, kasblarning xilma-xilligi va Shu kabilar to’grisida o’quvchilar bilimlarini ShakllantiriShning birdan bir manbai bo’liShi mumkin emas. Shu sababdan xam kasbga yo’naltiriSh iShida mehnat o’qituvchisining faoliyatini sinf raxbarlari va fan o’qituvchilari iShi bilan muvofiklaShtiriSh g’oyat muximdir.
Tajriba Shuni ko’rsatadiki, o’quvchilarda kasbga bo’lgan barqaror qiziqiShni ShakllantiriSh iShlari samaradorligini oShiriSh uchun:
- fan asoslarini o’qitiShning.mehnat ta’limining va fakultativ maShg’ulotlarning fanlararo aloqalarini, davomiyligini, politexnik va kasbga yo’naltiriSh yo’naliShini ro’yobga chiqariSh;
- politexnik ma’lumot, mehnat ta’limi va kasbga yo’naltiriShning o’quvchilar ijtimoiy-foydali, unumli mehnati bilan o’zaro aloqasini ta’minlaSh;
- o’quvchilarning bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatli o’quv-iShlab chiqariSh topShiriqlarini bajariShlari;
- xalq xo’jaligining turt soxalarida o’quvchilarning qiziShini rivojlantiriShga Shaxsiy, tabaqalaShtirilgan yondaShuvni amalga oShiriSh;
- o’quvchilarni kasbga yo’naltiriSh soxasida maktab o’qituvchilari bilan iShlab chiqariSh jamoalarining birgalikda iSh ko’riShi;
- sanoat qiShloq xo’jalik kasblarini targ’ib qiliSh lozim. Tabiiy-matematik turkum fanlarni o’rgangan chog’’da o’qwuvchilar konkret iqtisodiy rayondagi yetakchi kasblar bo’yicha mehnat mazmuni bilan taniShiSh, ana Shu kasblarni muvaffakiyatli egallaSh uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni oliSh imkoniyatiga egadirlar.Maktab o’quvchilari gumanitar fanlar bo’yicha o’tkaziladigan maShgulotlarda kasb tanlaSh masala’larida g’oyaviy-axloqiy, dunyoqaraShga oid bilim oladilar.Aniq - kasbiy turkum fanlarni o’rgangan chog’da o’quvchilar aniq iqtisodiy tumandagi yetakchi kasblar bo’yicha mehnat mazmuni bilan tanishish, ana shu kasblarni muvoffaqiyatli egallash uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni olish imkoniyatiga egadirlar. Hozirgi kunda kasbga yo’naltirishdan maqsad – o’sib kelayotgan yosh avlodni kasbni (kasblarning tiplari, turkumlari, gruppalari, bo’limlarini) ongli ravishda tanlashga tayyorlashdir. Kuzatish – o’quvchilarni o’rganishning keng ommalashgan metodidir. Bu metod muayyan maqsadni ko’zlaydi, ish reja asosida olib boriladi, kuzatishning yakunlovchi natijalari qayd qilinadi. Insoning ilmga bo’lgan chanqoqligini qondiruvchi birinchi ziyo chashma bu maktabdir. Maktabda o’quvchi shaxs sifatida shakllana boshlaydi. Unda dastlabki kasbiy hissiyotlar yuzaga keladi. Bular mehnatsevarlik, mehnat qilish zarurligini tushunish va anglash, o’z ishini rejalashtira va nazorat qila bilish, ish o’rnini to’g’ri tashkil qilish, iqtisodiy - tejamkorlik, sabr – toqatlilik, talabchanlik, topshiriqni bajarishning eng oqilona usuli (yetti o’lchab, bir kes) tanlab ola bilish hamda vaqtni tejash va shu kabilardir. Bolalarni kasblar olamiga asta – sekin olib borish, ularni shu olamda mo’ljal olishga o’rgatish zarur.O’qituvchi – o’quvchini darslarda kuzatish, u bilan suhbatlashish, bola faoliyati mahsulini tahlil qilish jarayonida uning ba’zi xususiyatlarini qobiliyat, qiziqish, moyilliklarni payqab oladi, bu xislat va fazilatlarni shakllantirib bular kasbni belgilashda asosiy omil bo’lishi mumkin. Bolaning kasbiy muhim xislat va fazilatlarini barvaqt aniqlash va esa keyingi o’z xususiyatlariga qarab kasbni to’g’ri tanlash, uni muvoffaqiyatli ravishda o’zlashtirish, mehnatda yuksak natijalarga erishish imkonini berishi mumkin.
Ko’pincha mustaqil hamdo’stlik mamlakatlari hamda Respublikamiz olimlari o’tkazgan ilmiy – tadqiqotlarida bolajonlarning rayiga, hoxish – istagiga, intilishini uch bosqichda tajriba – sinov ishlarini umumlashtirib tahlil qilmokdalar. Diagnostik suhbatlar – yakka tartibda yoki jamoa tarzda o’tkazilishi mumkin. Psixolog olim K.M.Gurevich 3-4 yoshli bolalarda motivlarning birlamchi tobeligi va dastlabki irodaviy harakatning paydo bo’lishini tatbiq etib, bolaga jimjimador o’yinchoqni olishdan – oldin o’zi yoqtirmagan ishni bajarish topshirig’ini bergan. Olingan ma’lumotlardan qo’yidagilar ma’lum bo’ldi: a) – maktabgacha yosh davrida ezgu orzular yo’lida harakat qilish imkoniyati to’g’iladi; b) – ushbu orzularning bevosita bog’liq sabablari bevosita sabablarga qarganda ertaroq paydo bo’ladi; v) – bevosita idrok qilinadigan narsalarga aloqador hoxishni bajarishga qaraganda, narsaning o’ziga aloqador hoxishni bajarishni muayyan muddatga kechiktirish osonroq. Xulosa qilib buning zamirida bolaning mayinligi, niyati, orzusi, kasbga qiziqishi, hoxish – istagi va tilagining mazmuni hamda xususiyatidagi o’zgarishlar yotadi. Maktab o’quvchilarining tahminan 25-30% foizida tanlangan kasbga nisbatan kasbga barqaror qiziqishlar boshlang’ich kichik yoshlaridayoq shakllanar ekan.
O’qituvchining vazifasi: - o’quvchilarning qiziqishlarini mumkin qadar oldinroq aniqlashda va davlat, hokimiyat, mahalla, oila talab – ehtiyojlariga muvofiq shu qiziqishlarni rivojlantirishda, inson shaxsini har tomonlama uyg’un barkamol toptirish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat.
O’quvchini mehnat qilishga o’rgatish, nafaqat mehnatni sevishga u bilan shunday uyg’unlashishiga ko’niktirish kerakki, mehnat uning vujudiga singib ketsin. Ularni kasb hunarga yo’naltirish, orqali biror kasb egasi bo’lishida, o’quvchilar mehnatsiz biror – bir narsaga erisha olmasliklarini tushunib yetsinlar (4 – shakl) da ifodalangan.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi (birinchi bosqichda) bolalar ta’lim – tarbiyasiga qo’yiladigan Davlat ta’lim standarti talablarida ham maktabgacha yoshdagi bolalarning odob – ahloqi va mehnatga layoqatligi jihatdan yetuk komil inson bo’lishiga katta e’tibor beriladi. Bolalar ilk yoshdan boshlab mehnatsevar bo’lish va boshqalar mehnatni qadrlash kabi odatlarga o’rgatiladi. Mana shu odatlar bolani odob-ahloqli, mehnatga moyillik qilib tarbiyalash mazmunining asosini tashkil etadi. Odob – ahloqi va mehnatga layoqatliligiga oid egallashlari zarur bo’lgan minimal talablari:
- kattalar mehnatini qadrlash lozimligini bilish;
- o’ziga ishonish;
- o’z – o’ziga xizmat qilish;
- uyda yoki bog’cha hovlisida yengil yumushlarni bajara olish;
- mahallada yoki tomorqada mehnat qilayotgan kattalarga ko’maklashish;
- o’yinchoqlarni va xona anjomlarini o’z joyiga qo’yishni bilish;
- mehnatsevar bo’lish yaxshi odat ekanligini anglash va h.k.lar amalga oshirilsa, boshlang’ich kichik yoshdagi, o’rta yoshdagi, katta yoshdagi, akademik lisey, kasb-hunar kolleji bosqichlarning asosi hisoblanadi.
4. O’quvchilarni kasbga yo’naltirish yosh ikkinchi bosqichi (boshlang’ich kichik yoshdagi) qo’yidagi mazmuni ega bo’ladi:
Boshlang’ich I-IV sinf o’quvchilarini kasbga yo’naltirishdan maqsad ularni mehnat, kasb turlari, yo’nalishlari bilan tanishtirib borish va o’quvchilarda kasb faoliyatiga bo’lgan qiziqishni shakllantirishdan iborat. Bunga erishish uchun ularda mehnat va kasb olami xaqida tasavvur paydo qilish, - o’quvchilar bilan «Kim bo’lsam ekan», «Kasbim-faxrim», «Kasb tanlash - hayot ko’zgusi» kabi mavzularida suhbatlar, bahslar munozaralarni tashkil qilish; o’z-o’zini baholay bilhish malakalarini hosil qilish; - intellektual va hissiy irodaviy hislarni rivojlantirish: Bu yoshdagi bolalar mehnatga halol munosabatda bo’lishlari uning hayotdagi va jamiyatdagi rolini tushuna bilishlarida, har qanday ish bajarish uchun intiluvchanlik, tabiat, atrof-muhitga va uning boyliklarini saqlash va boshqalarda.
5. Uchinchi bosqich (5-7 sinflar) o’rta yoshdagi o’quvchilarda kasb tanlash va jamiyatda o’z-o’rnini belgilash bilan bog’liq holda o’zida bo’lgan qiziqish, qobiliyat va ma’naviy-moddiy qadriyatlarni anglashga zamin yaratish. Bo’lg’usi kasbiy faoliyatlar bu yoshdagi o’quvchilar uchun hayotdagi o’z o’rnini aniqlash va tayyorlashda to’rtki, o’z shakllanish imkoniyatlarini ochishi va kasb tanlashi uchun zarur bo’ladi
6. To’rtinchi bosqich (8-9 sinflar) katta yoshdagi o’quvchilarini kasb tanlashga yo’naltirish ishlarining mazmuni shaxsning ma’naviy fazilatlari hamda xislatlarini va jamiyat oldidagi burchi, javobgarlik xislatlarini shakllantirish bilan ajralib turadi. Bu esa ularda tashabbus bilan chiqish, mustaqil qaror qabul qilish, xatti – harakatlari natijasida bilish va o’zining faoliyati nimaga olib kelishini sezishi bilan belgilanadi.
7. Beshinchi bosqich (akademik lisey, kasb hunar kolleji) talabalarning kasb hunarga moyilligini, layoqatlarini, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularga tanlangan yo’nalishlari (Metal va unga ishlov berish, yog’ochga va unga ishlov berish; Gazlamalarga ishlov berish; Oziq – ovqat mahsulotlariga ishlov berish; qishloq xo’jalik asoslari; Xalq hunarmandchilik)bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasblarni egallash imkonini beradi. Xalqimizda ilmu - hunar ulug’lanib kelgan. Agar inson biron – bir kasbni mukammal egallasa, hunar unga huzur bag’ishlaydi.Maktab kasbga yo’naltiriSh iShi sistemasini tarkib toptiriSh xali nixoyasiga etkazilgani yo’k. Kasbga yo’naltiriSh sistemasi tarkibiy tuziliShi kasbga yo’naltiriSh maqsad va vazifalarini; maktab ta’limi bosqichlari bo’yicha uning mazmunini; bazaviy korxonalar, ota-onalar jamoatchiligi iShtirokida kasbga yo’naltiriSh iShining yo’naliShlarini; kasbga yo’naltiriSh tadbirlarini amalga oShiriSh Shakllari, metodlari va vositalarini; muayyan iShchi kasblari bo’yicha unumli mehnatda maktab yoshlari iShtirokining konkret yo’llarini o’z ichiga oliShi lozim.
O’rta maktabda o’quvchilarni kasbga yo’naltiriShni rivojlantiriSh quyidagicha bosqichma-bosqich amalga oShiriladi, bular:
I. Xalq xo’jaligi tarmoklari bilan umumiy taniShtiriSh.
II. IShlab chiqariSh texnikasi, texnologiyasi va iktisodiyotini umuman o’rganiSh.
III. Kasblarning asosiy guruxlari bilan taniShtiriSh.
IV. Viloyat, rayon xo’jaligi biron tarmog’ining, bazaviy korxonaning tanlangan iShchi kasbini dastlabki egallaSh bosqichlaridir.
Kasbga yo’naltiriSh maktab sistemasining asosiy prinsiplari sifatida quyidagilarni ko’rsatiSh mumkin:
a) Kasbga yo’naltiriSh xar tomonlama kamol topgan, faol Shaxsni ShakllantirShyaga qaratalgan pedog’og’pk jarayonning rejali raviShdsg amalga oShiriladigan o’zviy kismi sifatida;
b) Ijtimoiy iShlab chiqariShning haqiqiy talabi asosida mehnat yo’lini tanlaShning Shaxsiy va ijtimoiy muammosini to’gri xal qiliSh;
v) Kasbga yo’naltiriShning og’zaki metodlarini atrof-tevarakdagi korxonalar etakchi iShchi kasblari asoslarini egallaSh borasidagi konkret amaliy xarakatlar bilan ko’Shib olib boriSh;
g) maktabdagi barcha darslarda yukoriga ko’tarilib boruvchi hizick bo’yicha kasb maorifi va kasbni targib qiliShning pog’onali tuziliShi;
d) maktab, oila va iShlab chiqariShning birgalikdagi kuch-gayratlari bilan iShchi kasblariga qiziqiShni tarbiyalaShning faol metodlari
Namunaviy dastur talablariga muvofik xar bir o’quv fani oo’yicha darslar mazmunini xisobga olib, kasbga yo’naltiriShni sinfdsSh sinfga rejalaShtiriSh masalalari eng murakkab iShdir.
Ommaviy maktablarda kasbga yo’naltiriShning amaliy vazifalarini xal qiliShga sistemali yondaShiSh usuli ko’llaniladi. Kasbga yo’naltirShning sinflar bo’yicha asosiy mazmuni quyidagicha bo’liShi mumkin:BoShlangich sinflarda: atrof-tevarakdagi maxalliy iShlab chiqariSh korxonalari va tabiatdan foydalangan xolda mehnat faoliyati turlari bilan taniShtiriSh.O’rta sinflarda: umumiy ta’lim turkum o’quv fanlari darslarida og’zaki metodlar yordami bilan xamma iShlarni o’z ichiga oladigan va birga ko’Shilgan kasblarning asosiy guruxlari bilan.mehnat ta’limi darslarida esa metall iShlaSh, elektrotexnika.yog’ochga iShlov bsriSh kasblari mehnat usullari bilan ko’rgazmali taniShtiriSh.Yuqori sinflarda: aniq iShchi kasblari asoslarini egallagan xolda iShlab chiqariShning konkret soxalari negizida kasbga yo’naltirish.Shunday qilib, ko’rib chikilgan tarzdagi kasbga yo’naltiriSh maktab sistemasi mazkur muammoning xamma jihatlarini kamrab oliSh imkonini yaratadi, xozirgi Sharoitda rayon, Shaxar, viloyat va jumxuriyat doirasida yangi iktisodiy tafakkur asoslarini xal qiliShni xisobga olib, uni takomillaShtiriSh yo’llarini belgilaShga yordam beradi.Kasbga yo’naltiriSh iShini amalga oShirShsning umumiy sistemasida maktab sistemasi dastlabki bosqich xisoblanadi. Kasbga yo’naltiriSh iShi maktab sistemasining vazifalari:-Shaxsning yuksak ma’naviy-axloqiy fazilatlariga ega bo’lgan fuqarolarni tarbiyalaShdan;
-politexnik va boShlang’ch kasbiy malakalarning muayyan sistemasini egallagan bo’lgusi malakali mutaxassisni tayyorlaShdan;
-xam Shaxsiy mehnat, xam jamoa mehnati muayyan tashkilotchilik malakalarini ShakllantiriShdan iborat. Kasb egallaShgacha bo’lgan tayyorgarlik maktab yoshlarini moddiy iShlab chiqariSh soxasida mehnatga xozirlaShga umumiy kismi bulib koladi. Zarur politexnik tayyorgarlikni olgan yigit yoki qiz iShlab chiqariSh kasbini tez egallaydi, bunda xunar-texnika ta’limi sistemasi Shundan keyingi xamma bosqichlarida kasbiy ma’lumot, o’rta maxsus yoki oliy ma’lumot oliSh jarayoni jadallaShadi.O’quvchilarni kasb tanlaShga tayyorlaSh- butun pedagog’lar jamoasining, ona-onalar va zavod jamoatchiligining ko’p yillik ta’lim-tarbiya iShidir. Yoshlarni ma’naviy-psixolog’ik jihatdan mehnat faoliyatiga tayyorlaShga Shaxsni xar tomonlama kamol toptiriShning o’zaro bog’’’lik jarayoni deb qaraladi, bu jarayonda qobiliyat va e’tiqod bilan birga o’smirning Shaxsi xarakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo’ladi. Qobiliyat va qiziqiShlarni ShakllantiriShning politexnik asoslari va maktab yoshlari boShlang’ich iShlab chiqariShga tayyorgarligini kengaytiriSh bilan uzviy bog’’’lik bo’liShi iShchi kasblarini egallaShga yo’naltiriShning xal kiluvchi Shartidir.Mehnat tarbiyasi jarayoni birmuncha ilk bosqichda amalga oShirilgan takdirda bunga eriShiladi.O’rta va yuqori bosqich ta’limida davomiylik Shu narsalarda ifodalanadiki o’quvchilar muntazam prinsip asosida tuzilgan yagona dasturlar bo’yicha iShlaydilar. Bunday dasturlar asta-sekin murakkablaShtirilib boriShni, bilimlarni, ko’nikma va malaqani, mehnatning muayyan usullarini egallaShni ta’minlaydi.Ta’lim va kasbga yo’naltiriSh bilan qo’Shilgan unumli mehnatda muntazam qatnaShiSh eng ko’p Pedagogik samara beradi.O’rta maktablarni tamomlab yoki xunar-texnika ta’limi sistemasida, o’quv kombinatlarida zarur tayyorgarlikdan o’tib, xalq xo’jaliginiig turli tarmoqlarida darhol iShlay boShlagan yerlarning soni yil sayin ko’payib bormoqda.
I-IV sinflаrning o’kuvchilаri kаsb tаnlаshdаn хаli uzоk turаdilаr. Birоk ulаr urtаsidа to’gri yo’lgа ko’yilgаn kаsb tаnlаsh ishi shundаy bir nеgiz bo’lishi kеrаkki, yukоri sinflаrdаgi o’kuvchilаrning kаsbgа bo’lgаn kizikishlаri, o’y vа niyatlаri kеyinchаlik shu nеgiz аsоsidа rivоjlаnаdigаn bo’lsin.
Bеistisnо bаrchа kаsblаr uchun zаrur vа muхim bulgаn shахs хislаtlаri bоr, bulаr-mehnatsеvаrlik, хаmmа kаsb vа mutахаssislikdаgi mehnat ахligа nisbаtаn хurmаt-eхtirоm, mehnat kilish zаrurligini tushunish vа аnglаsh, uz ishini rеjаlаshtirа vа nаzоrаt kilа bilish, ish jоyini tugri tаshkil kilish, ish bаtаrtib vа intizоmli bo’lish, tоkаtlilik, sаbоtlilik, tоpshirikni bаjаrishning eng оkilоnа usulini tаnlаb оlа bilish, mаtеriаllаr хаmdа vаktni tеjаsh vа shu kаbilаrdir. Аnа shu хislаtlаr vа fаzilаtlаrning хаmmаsini bоlаlаrdа birinchi sinfdаn bоshlаb shаkillаntirish lоzim.
Bоlаlаrni kаsblаr оlаmigа аstа-sеkin оlib kirish, ulаrni shu оlаmdа mo’ljаl оlishgа o’rgаtish zаro’r. O’kituvchi o’kuvchini dаrslаrdа kuzаtish, u bilаn suхbаtlаshish, bоlа fаоliyati mахsulini tахlil kilish jаrаyonidа uning bа’zi bir хususiyatlаrini, mаyillаrini pаikаb оlаdi, bu хislаtlаrtgа rivоjlаntirish yuzаsidаn tеgishli ishlаrni аdо etgаndаn kеyin bulаr kеyinchаlik kаsbni bеlgilаshdа аsоsiy оmil bo’lishi mumkin
Bоlаning kаsbiy muхim хislаtlаrini bаrvаkt аniklаsh esа kеyinchаlik ungа o’z хususiyatlаrigа kаrаb kаsbni to’gri tаnlаsh, uni muvаffаkkiyatli rаvishdа o’zlаshtirish, mehnatdа yuksаk nаtijаlаrgа erishish imkоnini bеrishi mumkin.
Kupginа оlimlаr o’tkаzgаn tаdkikоtlаr shuni ko’rsаtаdiki, mаktаb o’quvchilаrining tахminаn 30 fоizidа tаnlаngаn kаsbgа nisbаtаi bаrkаrоr kizikishlаr bоshlаngich sinflаrdаyok shаkllаnаr ekаn. Ukituvchining vаzifаsi - o’quvchilаrning kizikishlаrini mumkin kаdаr оldinrоk аniklаgаdаn vа jаmiyat tаlаb-eхtiyojlаrigа muvоfik shu kizikishlаrini rivоjlаntirishdаn, insоn shахsini хаr tоmоnlаmа uygun kаmоl tоptirish uchun shаrt-shаrоitlаr yarаtishdаn ibоrаt.
Mehnat tа’limi dаrslаri kаsbgа yo’nаltirish ishini оlib bоrish uchun аlохidа imkоniyatlаrgа egа. Buni mehnat dаrslаri kаsbgа yo’nаltirishgа kаrаtilgаn yo’lining tахlili misоlidа хаm ko’rish mumkin I-IV sinflаrdа mehnat tа’limining аsоsiy mаksаdlаridаn biri - o’kuvchilаrdа insоn uchun mehnat birinchi zаruriyat, ijtimоiy burch ekаnligigа, хаr qanday kаsbni egаllаsh uchun mustахkаm vа chukur bilimlаr kеrаkligigа ishоnch хоsil kilishdаn ibоrаt. Mehnatgа muхаbbаtni vа ishlаsh istаgini fаkаt mehnatdа tаrbiyalаsh mumkin. SHu bоisdаn хаm mehnat tа’limi dаrslаridа kаriyb 80 fоiz vаkt аmаliy ishlаr uchun аjrаtilgаn.
SHu bilаn birgа dаrslаrdа bоlаlаr оdаmlаr mehnat fаоliyatining аsоsiy sохаlаri bilаn, ulаrning kizikishlаri vа kоbiliyatlаrini rivоjlаntirishgа ko’mаklаshuvchi sаnоаt vа kishlоk хo’jаlik ishlаb chikаrishigа оid eng ko’p tаrkаlgаn kаsblаr bilаn tаnishtirilаdi. O’kituvchi ilgаri tuzgаn kаsbgа yo’nаltirish rеjаsigа muvоfik tаrzdа dаrs rеjа-kоnspеktini yozа turib, kаsbgа yo’nаltirish dаrsi оldigа mаksаd ko’yib,kаsbgа yo’nаltirishgа оid mа’lumоtlаrni ungа kiritаdi. Bu esа birоn-bir kаsb, аsbоb, ishlаb chikаrish tехnоlоgiyasi, muаyyan mehnat оpеrацiyalаrini o’rgаtishdаn, kаsb jiхаtidаn muхim хislаtlаrini tаrbiyalаshdаn, o’kuvchilаrni ilgаri bеlgilаngаn rеjа аsоsidа o’rgаnishdаn yoki аnа shu tаrkibiy kismlаrning хаmmаsini ko’shib оlib bоrishdаn ibоrаt bo’lishi mumkin.
Kuyi sinflаrning o’kuvchilаri хilmа-хil mаtеriаllаr (kоgоz, kаrtоn, tаbiiy mаtеriаllаr, tunukа, sim, yogоch, fаnеrа, plаstmаssа, tоlаli mаtеriаllаr) bilаn ish ko’rаdilаr, ulаr ishlаshgа оid o’zlаrigа bоp, mа’kul bo’lgаn оpеrацiyalаrni urgаnаdilаr. Ulаr tехnik vа tехnоlоgik tusdаgi mаsаlаlаrni еchishni urgаnаdilаr, turli mаtеriаllаr хоsil kilish vа ko’llаnish ishini, bu mаtеriаllаrning оdаmlаr turmushidаgi ахаmiyatini bilib оlаdilаr, u еki bu tехnоlоgik оpеrацiyalаrni bаjаrish uchun mo’ljаllаngаn eng оddiy аsbоblаrdаn fоydаlаnish yo’llаri bilаn tаnshpаdilаr vа fоydаlаnishni o’rgаnаdilаr, tеgishli kаsblаr to’grisidа mа’lumоtlаr оlаdilаr. CHunоnchi, o’kuvchilаr uchun ishlаb chikilgаn (trаnspоrt) kоnstruktоri bоlаlаrni 18 хil turli trаnspоrt mаshinаlаri vа kаsblаr bilаn tаnishtirish imkоnini bеrаdi.
O’kuvchilаr kurilish kоnstruktоri bilаn ishlаb, kurilish kаsblаri, ulаrning muхimligi vа zаrurligi to’trisidа, kurilish bilаn bоglik bulgаn оdаmlаr mehnatining mаzmuni хаkidа mа’lumоtlаr оlаdilаr, kurilish оb’еktlаrini mоdеllаshtirishni o’rgаnаdilаr. Bu ishlаr bоlаlаrdа tехnik tаfаkkurni, mаkоngа оid tаsаvvurlаrni, ijоdiy kоbiliyatlаrni rivоjlаntirishgа yordаm bеrаdi, ulаrdа kuruvchi mehnatigа хurmаt bilаn kаrаsh хissini tаrbiyalаydi.
Tехnik kоnstruktоr bilаn ishlаsh chоgidа bаjаrilаdigаn tоpshiriklаr o’kuvchilаrni mаshinаsоzlik elеktrоtехnikа аsоslаri bilаn tаnishtirаdi, ulаrdа tехnik tаfаkkurni rivоjlаntirаdi, tехnikаgа muхаbbаt хislаrini tаrbiyalаydi, unchаlik murаkkаb bo’lmаgаn tехnik kurilmаlаrni bilib оlish imkоnini bеrаdi. Bоlаlаr mаshinаsоzlikkа оid kеng tаrkаlgаn vа zаrur kаsblаr.аnа shu kаsblаrning mehnat mаzmuni bilаn tаnishtirаdilаr.
«O’simliklаrni o’stirish vа хаyvоnlаr хаyoti bilаn tаnishtirish» bo’limlаri bоlаlаrni kishlоk хo’jаlik аsоslаri bilаn tаnishtirishni ko’zdа to’tаdi. O’kuvchilаr хоnаki o’simliklаrni pаrvаrish kilаdilаr, piyoz, хоnаki o’simliklаr еtishtirish yuzаsidаn tаjribа o’tkаzаdilаr. Ulаr mаktаb o’kuv - tаjribа uchаstkаsidа ishlаb, еrdа mehnat kilаdilаr; tuprоkni yumshаtаdilаr, o’simliklаrni o’tоk kilib, bеgоnа o’tlаrdаn tоzаlаydilаr, o’simliklаrning o’sishini ko’zаtаdilаr, o’z mehnatining nаtijаlаrini ko’rаdilаr, оdаmlаr mehnatini kаdrlаshni, еrni e’zоzlаshni o’rgаnаdilаr.
O’kuvchilаr chоrvаchilik kаsblаri bilаn хаm tаnishаdilаr, хаyvоnlаrni to’gri pаrvаrish kilishni o’rgаnаdilаr.
O’kituvchining o’kuvchilаrdа еrgа оmilkоrlik bilаn kаrаsh хissini shаkllаntirishi, kishlоk хo’jаligidаgi mehnat to’grisidа to’gri tаsаvvur bеrishi, uz mehnati vа o’z jаmоаsi mehnati nаtijаlаridаn хursаnd bo’lishni o’rgаtishi muхimdir. SHu bоisdаn ishni shundаy rеjаlаshtirish kеrаkki, bоlаlаr chоrvа mоllаrni pаrvаrish kilаdigаn, хоsilni yigishtirib оlаdigаn, mehnat nаtijаlаrini хisоb-kitоb kilаdigаn bo’lsinlаr. Bundаy хоllаrdа bоlаlаrning ishgа kizikishi kuchаyadi vа kаsbgа yo’nаltirish ishi аlохidа mаzmun kаsb etаdi.
YUkоri sinflаrdа o’kuvchilаr kаsblаr bilаn prоfеssiоgrаmmаlаr yordаmidа tаnishаdilаr. Kichik yoshdаgi o’kuvchilаr uchun esа хikоya kilib bеrish, suхbаtlаr o’tkаzish, kаsb nаmоyondаlаri bilаn uchrаshish, diаfilmlаr, kinоfilmlаr ko’rish, аlbоmlаrni ko’zdаn kеchirish, sаyoхаtlаr o’tkаzish kuprоk mаkbuldir.
Bu sохаdа оlib bоrilаyotgаn bаrchа ish shаkillаridаn suхbаt o’tkаzish хаmmаdаn ko’p fоydаlаnilmоkdа. Suхbаt bоlаlаrning fаоl ishtirоkidа o’tishi muхimdir. SHu mаksаddа o’kituvchi kаsblаr to’grisidа, аyniksа оtа-оnаlаri, kаrindоshlаri yoki tаnish-bilishlаri mаzkur kаsblаrdа ishlаyotgаnlаrning bоlаlаri sinfdа bo’lsа, shu kishilаrning kаsblаri хаkidа mа’lumоtlаr tuplаsh yuzаsidаn o’kuvchilаrgа tоpshiriklаr bеrishi mumkin. Suхbаtlаr хikоya kilib bеrish, fоtоsurаtlаrni nаmоyish kilish, tа’limning tехnik vоsitаlаrini ko’llаnish bilаn to’ldirishi mumkin. Infоrmаtikа vа хisоblаsh tехnikаsi imkоniyatidаn fоydаlаnish аyniksа muхimdir.
Dаrsning аmаliy kismi mаzkur kаsbdаgi оdаmlаrning mehnati bilаn bоglаnsа аyni muddао bo’lur edi. Mаsаlаn, «Tоlаli mаtеriаllаr bilаn ishlаsh» bo’limini o’rgаnа turib, o’kuvchilаr bichikchi kаsbi bilаn tаnishаdilаr, murаkkаb bulmаgаn ishlаrini bаjаrаdilаr; kiyim tikish kаsbi bilаn tаnishаdilаr; turli chоklаsh ishlаrini bаjаrib, tugmаlаr kаdаb, kiyimlаrni mаydа tuzаtish ishlаrini аdо etib, оlgаn mа’lumоtlаrini mustахkаmlаydilаr.
O’kuvchilаrni dаsturdа ko’zdа tutilgаn kаsblаr bilаn tаnishtirishdаn tаshkаri kаsbini tаrgib kilish, ya’ni bоlаlаrni ushbu rаyоn uchun zаrur bo’lgаn kаsblаr bilаn tаnishtirish, ulаrdа yanа shu kаsblаrgа nisbаtаn хurmаt- eхtirоmni tаrbiyalаsh, shu kаsblаrning jаzibаli jiхаtlаrini оchib bеrish lоzim.
Bu bоrаdа dаrslаrdаn tаshkаri o’kuv dаsturidа ko’zdа tutilgаn kоrхоnаlаrgа kilinаdigаn ekskursiyalаr kаttа rоl o’ynаshi mumkin.
Kаsbgа yo’nаltirish ishigа kоmplеks yondаshish o’kuvchilаrni хаr tоmоnlаmа o’rgаnishni хаm ko’zdа tutаdi. Bu tаdbir o’kuvchilаr shахsining o’zigа хоs хususiyatlаrini аniklаshgа, ulаr bilаn bundаn buyon ishlаshning to’tri shаkllаri vа mеtоdlаrini kidirib tоpishgа yordаm bеrаdi. O’rgаnishni mеtоdlаr bilаn o’tkаzish, eng muхimi bu ishni muntаzаm rаvishdа vа sоbitkаdаmlik bilаn аmаlgа оshirish kеrаk.
Kuzаtish-o’kuvchilаrni o’rgаnishning kеng оmаllаshgаn mеtоdidir. Bu mеtоd muаyyan mаksаdni ko’zlаydi, ish rеjа аsоsidа оlib bоrilаdi, kuzаtishning yakunlоvchi nаtijаlаri kаyd kilinаdi. Mehnat tа’limi dаrslаri kuzаtish o’tkаzish uchun kеng imkоniyatlаr yarаtib bеrаdi.
Diоgnоstik suхbаtlаr o’tkаzish хаm ko’llаnilаdi. Bundаy suхbаtlаr yakkа tаrtibdа yoki jаmоа tаrzidа o’tkаzilishi mumkin. Kuyi sinflаrdа o’tkаzilаdigаn mehnat dаrslаridа o’kuvchilаr fаоliyati nаtijаlаrini tахlil kilish uchun yaхshi imkоniyatlаr mаvjud. CHunki mehnatning turli оb’еktlаrini tаyyorlаsh chоgidа хаr bir bоlаning shахsiy хususiyatlаri gоyat rаvshаn nаmоyon bo’lаdi: bir хil b^оlа tехnik kоnstruktоrni yaхshi bilаdi, ikkinchi хil bоlа tikishdа mахоrаt ko’rsаtаdi, uchinchi хil bоlа esа mаktаb uchаstkаsidа o’z kоbiliyatlаrini nаmоyon etаdi vа х.k.
O’kuvchilаrning хujjаtlаrini vа аmаliy ish-хаrаkаtlаrini tахlil kilish хаm bоlа shахsini o’rgаnishdа o’kituvchigа yordаm bеrishi mumkin.
O’kuvchilаrning shахsini o’rgаnish ulаrni tаrbiyalаsh bilаn chаmbаrchаs bоglikdir. O’kituvchi o’quvchining аlохidа хususimyatlаrini pаykаb, undа mаvjud istе’dоd nishоnаlаrini rivоjlаntirish mеtоdlаrini tоpаlоishi, uning хulk - аtvоridаgi sаlbiy jiхаtlаrini bаrtаrаf etishi mumkin vа х.k. Bа’zi bоlаlаrdа kаsbgа mоyillik yaхshi nаmоyon bo’lаdi, ko’pchilik bоlаlаrdа bu nаrsа birdаnigа аniklаnmаydi. O’kituvchining bоlаdаgi istе’dоd nishоnаlаrini аniklаshi, bulаrni o’kuvchining o’zigа vа uning оtа-оnаsigа аytib bеrishi, bоlаning kоbiliyatini rivоjlаntirish vа shаkillаntirishdа ko’mаklаshishi muхimdir.
YUkоridа tа’kidlаb o’tilgаnidеk, kаsbgа yo’nаltirish ishi - o’kuv jаrаyonining uzviy tаrkibiy kismidir. Kuyi sinflаrdаn bоshlаnаdigаn bu ish jаmiyat uchun zаrur, хаr bir kishining хususiyatlаrigа mоs kаsblаrgа bаrkаrоr kizikishni tаrbiyalаshgа yordаm bеrаdi. Mehnatgа kizikishning mаvjudligi vа mehnat kilishgа tаylik-shахs еtukligining eng muхim ko’rsаtkichlаridаn biridir.Sinfdаn vа mаktаbdаn tаshkаri ish o’kuvchilаrni kаsb-kоrni оngli rаvishdа tаnlаshgа,ulаrni ijоdiy kоbiliyatlаrini rivоjlаntirishgа, mоddiy ishlаb chikаrish, fаn tехnikа bоrаsidа vа shu kаbi sохаlаrdа ulаrdа ishgа kizikishni shаkillаntirishgа ko’p jiхаtdаn yordаm bеrаdi.Sinfdаn tаshkаri mаshgulоtlаrdа оlib bоrilаyotgаn kаsbgа yo’nаltirish ishidа o’kuvchilаrning yosh vа bilish хususiyatlаrigа kаrаb bir nеchа bоskichni ko’rsаtib o’tish mumkin.