O‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti b. M. Saydumarov, N. M. Rizaeva

barqaror prokat 
jarayonidagi ishqalanish koeffitsiyenti
 
tushunchasini aniqlashtirib 
olamiz. Kuch t/p ning elementar munosabatini kontakt yoyining istalgan 
nuqtasida, berilgan nuqtada ishqalanish koeffitsiyentini o„zida aks ettiradi. 
Sirpanish joylarida bu haqiqiy ishqalanish koeffitsiyenti bo„ladi, 
yopishqoq joyi chegarasida - shartli ishqalanish koeffitsiyenti, kontakt 
yoyining bu qismida statik ishqalanish kuchlari harakat qiladi. Prokatlash 
nazariyasida odatda hamma deformatsiya o„chog„i uchun ishqalanish 
koeffitsiyentining bitta o„rtacha qiymatidan foydalaniladi. Normal 
bosimning ishqalanish kuchlariga yig„indisining nisbati yoki o„rtacha 
o„ziga xos ishqalanish kuchi bilan o„rtacha bosimga nisbatan paydo 
bo„lishini aniqlash mumkin. 
(18.5) 
Kontakt yuzasida ma‟lum bir anizotrop ishqalanish mavjud bo„lsa, 
ya‟ni ishqalanish kuchi sirpanish yo„nalishiga bog„liq bo„lsa, uzunlama 
koeffitsiyent va ko„ndalang ishqalanishni farqlash kerak. 
Nazorat savollari: 
1.
Kontakt yoyi bo„yicha ishqalanish kuchini qanday aniqlash 
mumkin? 

---

60
2.
Barqaror prokatlash deganda nimani tushunasiz?
 
3.
Ishqalanish kuchining epyurasini qanday aniqlash mumkin? 
19-amaliy mashg‘ulot 
Ishqalanish koeffitsiyentini eksperimental usul bilan aniqlashni 
o‘rganish 
Prokatlash jarayonida, ishqalanish koeffitsiyentini aniqlashning 20 ga 
yaqin usuli ma‟lum. Ko„p qo„llaniladigan usullar quyidagilar: maksimal 
ushlab qolish burchagi, maksimal siqish, polosani majburiy to„xtatish, 
aylanayotgan momentni, ilgarilab ketish va bosim. Bu usullarning 
ma‟nosini va hisoblash formulalarini ko„rib chiqamiz.
Maksimal ushlab qolish burchagi usuli
.
 
Namuna katta bo„lmagan 
kuchlanish bilan jo„valarga yaqinlashadi, shunda ular orasidagi bo„shliq 
ushlab qolish boshlanishdan oldin bo„lmasligi uchun barqarorlashadi. 
Jo„valar ushlab qolish sodir bo„lgunicha aylantiriladi. Prokatlash 
jarayonidan so„ng namunaning qalinligi o„lchanadi, formulaga muvofiq 
ushlab qolishning 
maksimal burchagini hisoblaymiz. Ishqalanish 
koeffitsiyenti shartidan aniqlanadi. 
. (19.1) 
Shuni ta‟kidlash kerakki, ko„rib chiqilgan usullardan ushlab qolish 
paytida ishqalanish koeffitsiyenti ning qiymati topiladi. Boshqa usullar 
ishqalanish koeffitsiyentini barqaror prokatlash jarayonida aniqlashga 
xizmat qiladi.