O‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti b. M. Saydumarov, N. M. Rizaeva

Nazorat savollari: 
1.
Sirpanish chizig„ini ko„rish bo„yicha tasmada kuchlanganlik 
holatini qanday aniqlash mumkin?
 
2.
Deformatsiyalanayotgan tanada siljish chiziqlari qanday maydon 
hosil qiladi?
 
3.
Silliq chiziqdan keyin baland polosa tekis bo„yoqlar tomonidan 
siqilishi qanday sodir bo„ladi? 
17-amaliy mashg‘ulot 
Ko‘ndalang deformatsiya (kengayish) ni o‘rganish 
Polosa jo„valarda siqilish vaqtida metall nafaqat uzunlamasiga, balki 
ko„ndalang yo„nalishda ham oqadi. Deformatsiya joyida siqilish 
kuchaygan sari kengayish ham o„sib boradi. Kengayishning deformatsiya 
joyi bo„ylab taqsimlanish masalasini ko„rib chiqsak, ko„plab mualliflar 
haqiqiy nisbiy kengayish haqiqiy nisbiy siqishga mutanosibdir, deb 
hisoblashadi: 
(17.1) 
Bu yerda 
va 
-polosaning kengligi va qalinligining deformatsiya 
joyidagi joriy qiymati, 
k-
haqiqiy kengayish ko„rsatkichi.
Butun deformatsiya qiymat 
k
qiymati doimiy bo„lib qabul qilinadi; 
shuning uchun uni 
polosalarning yakuniy o„lchamlari bilan 
aniqlash mumkin. 
=
. (17.2) 

---

53
(17.2) formuladan polosaning kengligini deformatsiya joyining har 
qanday ko„ndalang kesimidan aniqlash mumkin. 
.
, (17.3) 
(17.3) formula eksperimental ma‟lumotlar bilan yetarli darajada mos 
keladi. Shu bilan birga, shuni ta‟kidlash kerakki, ko„pgina prokat 
holatlarida polosaning yon qirralarining egriligi juda kichik. Buni 17.1-
rasmda deformatsiya joyining gorizontal proyeksiyasini (17.3) formuladan 
foydalanib, prokatlashning aniq holatlaridan biri uchun bajarilgan 
misoldan ko„rish mumkin. Polosaning yon konturlarining chiziqlari bilan 
ko„rsatilgan to„g„ri chiziqlarga deyarli mos keladi. Buni hisobga olib 
nazariy xulosalarda deformatsiya o„chog„ining shaklini odatda trapetsiya 
deb qabul qilinadi. Jo„valar orasidan o„tish jarayonida polosadan olingan 
to„liq kengayishni amaliyot uchun bilish kerak. Ayniqsa bu kattalikni 
kalibrlarda prokatlashda bilishimiz muhim, u holda kengayishni noto„g„ri 
xisoblash natijasida kalibrlar toshib ketish yoki to„lmay qolishiga olib 
kelishi mumkin.
17.1 - rasm. Qabul qilingan reja bo„yicha deformatsiya o„chog„ining 
ko„rinishi: 
Agar deformatsiya o„chog„idagi metallning ko„ndalang oqimiga 
kontakt yuzasidagi ishqalanish kuchlari to„sqinlik qilsa, unda 
erkin 
kengayish deb ataladi. Bunday kengayish silindrik va kalibrlanmagan 
jo„valar bilan prokatlash jarayonida o„z o„rniga ega. Kalibr bilan 
prokatlashda metallning ko„ndalang harakatlanishiga oz bo„lsada to„sqinlik 
qiladigan kalibrning yon devorlaridir; bu holda kengayish