O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

195-mashq. O‘zbek xalq maqollaridan zid ma’noli qo‘shimchalar ishlatilgan misollar toping va izohlang. Ularni daftaringizga ko‘chirib yozing.


NUTQDA BIR ASOSLI So‘ZLARDAN FOYDALANISH

Tildagi so‘zlar yangi paydo bo‘lgan so‘zlar hisobigagina emas, balki oldindan muomala-munosabatda mavjud bo‘lib kelgan so‘z asosida yangi leksemalarni hosil qilish yo‘li bilan ko‘payib boradi. Bitta asos vositasida bir nechta yangi so‘z yasalishi mumkin: suvli, sersuv, suvsizlik.

Bir asosli so‘zlarga asosdosh so‘zlar deyiladi.
Namunalar: tinch, tinim, tinimsiz, notinch, notinchlik; gulli, guldor, gulchi, gulchilik, sergul; shoxli, shoxdor, shoxsimon, sershox; obro‘li, obro‘siz, baobro‘, beobro‘ va h.k.


196-mashq. Gaplarni o‘qing. Asosdosh so‘zlarni aniqlab, ularni izoh­lab bering.

O‘zbek xalqi, o‘zbek tuprog‘i umrini paxtaga baxshida etdi. Qish de­madi, yoz demadi — paxta, dedi. Tun demadi, kun demadi — paxta, dedi.

— Onaxon, ism-sharifingiz, kasb-koringiz? Onaxon kamtarlik ila javob berdi:
— Ismi sharifim — Paxtaxon! Paxtaoy desangiz ham bo‘laveradi! Kasb-korim — paxtakor!
Ona tabiatimizda necha xil rang bo‘lsa, barcha-barchasi paxtazorda mujassamdir...
(Tog‘ay Murod)


197-mashq. Quyidagi asosdosh so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing va ularni daftaringizga ko‘chirib oling.

meva-mevali-mevazor-mevasiz; osh-oshpaz-oshxo‘r-oshamoq; ko‘ngil-ko‘ngilli-ko‘ngilsiz-ko‘ngilchan; do‘ppi-do‘ppido‘z-do‘ppili-do‘ppisiz; ish-ishchi-ishchan-ishsiz-ishsizlik-beish-ish-la-ishlov.

Namuna: Anor butasimon mevali daraxtlar oilasiga kiradi. Qaqrab yotgan qirlar bag‘ri bir yil ichida mevazor bog‘ga aylandi-qoldi. Mevasiz daraxt faqat o‘tinlikka yaraydi.


198-mashq. Uyga vazifa. Matnni o‘qing. Asosdosh so‘zlarni topib, ularni izohlang.

O‘zbekistonni o‘zbek xalqi o‘z mehnati, aql-idroki bilan yaratgan! O‘zbe­kistonni mo‘jizalar diyori, jannatdek mamlakat deydilar. Bu go‘zal Vatan osmondan tappa-tayyor holda o‘zicha yerga tushib qolmagan. U tinim­siz xatti-harakat va fidokorona mehnat ila, xalq dahosi ila bunyod etilgan.

O‘zbek xalqi azaldan o‘z Vataniga — O‘zbekistoniga, Turkistoniga, Turoniga ega bo‘lgan, hech qachon bevatan bo‘lgan emas. Vatanparvarlik, fidokorlik xalqimizning qon-qoniga singib ketgan xislatlardan sanaladi.
(«Vatan tuyg‘usi» kitobidan)