O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

31-dars. MORFEMALARNING AGGLUTINATIV TABIATI


Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o‘quvchilarning ongida morfemalarning o‘zbek tilidagi o‘ziga xos xususiyatlari yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o‘quvchilarni o‘z zamonasiga munosib farzand bo‘lish ruhida tar­biyalash.


Topshiriq. Un, topshir, ko‘r so‘zlariga qo‘shimchalar qo‘shib ko‘ring. Qo‘shimchalarning so‘zdagi o‘rniga e’tibor bering.

O‘zbek tilida ko‘makchi morfemalar, ya’ni qo‘shimchalar yetakchi morfemadan so‘ng keladi. Masalan,

zamon-dosh
zamondosh-lar
zamondoshlar-im
zamondoshlarim-ga
Asosga eng avval so‘z yasovchi qo‘shimcha, so‘ng lug‘aviy shakl yasov­chi qo‘shimcha, eng oxirida esa sintaktik shakl yasovchi qo‘­shimchalar qo‘shiladi.
Masalan, sholi-kor, muqova-soz, kamtar-ona; tadbirkor-lar, sana-moq, yaltira-sh, fidokorlar-ga, o‘rnashdi-m, uyqusirab-man kabi.
Asosga so‘z yasovchi qo‘shimcha, shakl yasovchi qo‘shimchalar ikkitadan qo‘shilsa, ular ketma-ket ulanadi, yuqoridagi tartib buzilmaydi.
Masalan, mulk-dor-lik, bil-im-li, jo‘sh-qin-lik, ko‘k-ish-roq, o‘yna-t-di, ket-a-yotir-man, sinf-dosh-lar-im-dan, bor-a-yotgan-ingiz-ni, varaq-la-sh-ni.
Ba’zi bir hollarda so‘z yasovchi qo‘shimcha asosga old tomondan kelib qo‘shilishi ham mumkin (masalan, no-o‘rin), lekin bunday old qo‘shim­chalar o‘zbek tilida juda kam.
Shuningdek, ayrim so‘zlarda umumiy tartib buzilishi ham kuzatiladi: es-la-gan-lik kabi. Bunda asos + so‘z yasovchi qo‘shimcha + shakl yasovchi qo‘shimcha + so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shilmoqda.
Umuman olganda, qo‘shimchalarning qo‘shilishida o‘ng qo‘l qoidasiga rioya qilinadi.


180-mashq. Matnni o‘qing. Qo‘shimchalarning o‘zakka qay tartibda qo‘shilayotganligiga diqqat qiling.

YOSHLAR — VATANNING QANOTLARI

O‘zbekistonning kelajagi yorug‘, ertasi porloq. Uning oltin kaliti yoshlar qo‘lida. Ular shu kalit yordamida yo‘llaridagi muammolarni yechib keta­veradilar. Xalqimiz dilbandlari bugun dunyoning eng taraqqiy etgan go‘sha­larida ta’lim olib kelmoqdalar. Fan-texnika, ilm sirlarini o‘rganib yurti­mizni obod qilish yo‘lida fidokorona mehnat qilmoqdalar. Ishona­mizki, yoshlarimiz o‘zlarining zimmasiga yuklangan vazifani sharaf bilan ado etadi, O‘zbekistonni rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqadi.