O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

101-mashq. Sh. Boshbekovning «Temir xotin» dramasidan olingan biror parchani o‘qing, personajlar nutqini tahlil qiling. So‘zlardagi tovush o‘zgarishlarini belgilang.


102-mashq. Quyida berilgan so‘zlarda ro‘y bergan fonetik o‘zgarish­larning turini aniqlang, ularni ustunchalarga joylashtiring.

qorin — qornim, yurak — yuragi, o‘g‘il — o‘g‘lim, shahar — shahrim, ulug‘ — ulg‘ay, undan — unga, mening — sening, og‘iz — og‘zim, ko‘ngil — ko‘nglim.

Tovush orttirilishi Tovush tushishi Tovush almashinishi

103-mashq. Matnni o‘qing. Professor H. Ne’matovning o‘zbek tili rivojiga qo‘shgan hissasi haqida so‘zlab bering.

NE’MATOV HAMID G‘ULOMOVICH

1941-yili tavallud topgan. Filologiya fanlari doktori, professor.

O‘zbek tili tarixi, leksikologiyasi, morfologiyasi bo‘yicha qator asarlar muallifi. Ular orasida «Qadimgi tarixiy yodgorliklarning funksional morfo­logiyasi», professor Ravshan Rasulov bilan hamkorlikda yozgan «O‘zbek tilining sistemaviy leksikologiyasi asoslari» kitoblari alohida ajralib turadi.
H. Ne’matov o‘rta umumiy ta’limda «Ona tili» fanini takomillashtirish bo‘yicha ham barakali xizmat qildi. U o‘rta maktablarning V—IX sinflari uchun «amaliyotdan nazariyaga» tamoyiliga asoslangan yangi tipdagi «Ona tili» darsligining yaratilishiga bosh-qosh bo‘ldi.


So‘Z BOSHI, So‘Z o‘RTASI VA OXIRIDA UNDOSHLARNING ISHLATILISHI, ULARNING IMLOSI

O‘zbekcha so‘zlarning fonetik tuzilishidagi o‘ziga xoslik shundaki, so‘zning boshida ketma-ket ikki undosh bir joyda kelmaydi. Shuningdek, so‘zning oxirida ham st (ost, ust), lt (yilt, milt), rt (to‘rt, turt, qurt ) kabi qo‘sh undoshlardan tashqari, boshqa undoshlar yonma-yon kelmaydi.

Traktor, stakan, stol kabi so‘z boshida qo‘sh undosh kelgan so‘zlar yevropa tillaridan kirib kelgan so‘zlardir. So‘zlarning bunday tovush tuzilishi tilimizga xos bo‘lmaganligi uchun ham, qo‘sh undoshlar orasida, ba’zan oldida bir unli qo‘shilib ikki bo‘g‘inga ajratilgan holda talaffuz qilinadi (tiraktir, istakan, istol kabi), lekin ular asl holatida yoziladi (traktor, stakan, stol kabi).
So‘z oxirida qo‘sh undosh kelgan go‘sht, musht (sht), daraxt, baxt (xt), barg (rg) kabi so‘zlar esa, asosan, fors-tojik tilidan o‘tgan.
Bunday so‘zlarda yonma-yon kelgan undoshlardan biri talaffuzda tushirib qoldiriladi. Yozuvda yonma-yon kelgan undoshlar saqlanadi.

Talaffuzda: Yozuvda:

go‘sh go‘sht
mush musht
farzan farzand