O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

FONETIK HODISALAR


Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o‘quvchilarning ongida assimilatsiya, dissimilatsiya, metateza va boshqa fonetik hodisalar yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish;
b) o‘quvchilarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash.


1-topshiriq. O‘tdi, ishni, zarur so‘zlari og‘zaki nutqda qanday talaffuz qilinadi? Mazkur so‘zlardagi fonetik hodisani izohlang.
2-topshiriq. Stul, stansiya, shkaf so‘zlarini talaffuz qilganimizda qanday hodisa kuzatiladi?

Nutq jarayonida tovushlarni ketma-ket keltirish yo‘li bilan turli xil ma’noli birliklarni hosil qilamiz. Masalan, t-o-sh, b-o-sh, q-o-l.

Yuqoridagi so‘zlar tarkibidagi tovushlar alohida-alohida emas, balki uzluksiz talaffuz qilinadi, so‘zlar uzluksiz talaffuz qilinganda, uning tarkibidagi bir tovush hali to‘liq talaffuz qilinmay turib, nutq a’zolari ikkinchisiga tayyorlanib turadi. Natijada tovushlar zanjiri vujudga keladi.
Talaffuz qulayligiga intilish harakati tufayli nutq jarayonida tovushlar zanjirida turli fonetik o‘zgarishlar ro‘y beradi.

Masalan, oq so‘zi asosiga -gach qo‘shimchasini qo‘shsak, asos oxiridagi chuqur til orqa q dan so‘ng til orqa g undoshi kelib, chuqur til orqa tovushidan til orqa tovushiga birdaniga o‘tishi qiyinlashadi. Talaffuz noqulayligi vujudga keladi. Ana shu noqulaylikni bartaraf qilish, qulaylikka erishish uchun ikkinchi tovush ham chuqur til orqa tovushiga aylantiriladi.

Solishtiring: oqqach, soqqani, ekkani kabi.


Nutq jarayonida talaffuz qulayligiga erishish harakati tufayli ketma-ket kelayotgan tovushlarning o‘zaro ta’siri natijasida o‘zgarishlarga uchrashi fonetik hodisalar deyiladi. Fonetik hodisalar unlilarga ham, undoshlarga ham taalluqlidir.


97-mashq. Ko‘chiring. Fonetik hodisalarning ostiga chizing.

Sariq — sarg‘ay, o‘g‘il — o‘g‘lim, singil — singli, sust — susay, taroq-im — tarog‘im, o‘rtoq-im — o‘rtog‘im, bilak-i — bilagi, tirgak-i — tirgagi, sarimsoq-i — sarimsog‘i, turpoq-i — tuprog‘i, kirpik-im — kiprigim.