O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

32-mashq. Gaplardagi kesimlik belgilariga ega bo‘lgan so‘zlarni daftaringizga ko‘chirib yozing, so‘ng ularning qanday ma’no anglatayot­ganligini aniqlang.

Lablaring uchidan uchib chiqqan sir,

Ne aziz boshlarni kesdi birma-bir.

Bir oqil aytarmish: tingla, qarindosh,

Siringni fosh etma, kerak bo‘lsa bosh!

Baxting gar kulsa-yu topsang koni ganj,

Pinhona tutmasang ganj keltirar ranj.
Sabr ayla, murodim hosil bo‘lar deb,
Quyoshing charaqlar, bulutni yengib.

Muyassar bo‘lmasa gar yor visoli,

Balodan totlidir hijronning boli.

Mevadan rang olar meva, bu maqol,

Yomondan zavol-u, yaxshidan — kamol.

Bahona egrilikdir, hiyladir, e, bas,

Bahona to‘g‘rilikka hech to‘g‘ri kelmas.

Boqsa gar har molga zamona zayli,

Unga oshib borar xaridor mayli.


(Тojikchadan Jonibek Quvnoq tarjimasi)


4-dars. GAPDA SO‘ZLARNING BOG‘LANISHI


Darsning maqsadi: Тalabalar ongida gapda so‘zlarning bog‘­lanishi haqida bilim va ko‘nikmalar hosil qilish.


R E J A:

1. So‘zlarning qo‘shimchalar yordamida bog‘lanishi.

2. Yordamchi so‘zlar yordamida bog‘lanishi.
3. Тeng bog‘langan so‘zlar.

Gap odatda bir so‘zdan yoki bir necha so‘zlarning o‘zaro gram­matik va mazmuniy bog‘lanishidan ham tashkil topishi mumkin. Masalan, Kuz... Bog‘larda mevalar qiyg‘os pishgan. Yuqoridagi gaplarning birinchisi faqat bir so‘zdan tashkil topgan bo‘lsa, ikkin­chisi to‘rtta so‘zning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishi natijasida hosil bo‘lgan.

Gap ikki va undan ortiq so‘zlardan iborat bo‘lganda, bu so‘zlar o‘zaro grammatik va mazmun tomondan bog‘lanadi.


Eslab qoling. Bir so‘zning boshqa so‘zga ma’lum gramma­tik vositalar (grammatik qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar) yordamida bog‘lanishi grammatik bog‘lanish hisoblanadi.

Masalan, yuqorida keltirilgan ikkinchi misolda bog‘larda so‘zi pishgan so‘ziga -da kelishik qo‘shimchasi yordamida bog‘lanyapti.

Gapda so‘zlarning bog‘lanishi faqat grammatik bog‘lanish bilan cheklanib qolmaydi. Bog‘lanayotgan so‘zlar mazmuniy tomondan ham o‘zaro muvofiq bo‘ladi. Masalan, gullamoq so‘zi gul chiqarmoq ma’nosi bilan gullash xususiyatiga ega bo‘lgan narsalarni bildiruvchi so‘zlarga bog‘lanadi: o‘rik gulladi, jiyda gulladi kabi, lekin tosh, loy, suv kabi so‘zlar bilan bog‘lana olmaydi. Yashnadi, rivojlandi ma’nosi bilan yashnashi mumkin bo‘lgan turli jamoa, tashkilot, mahalla nomlarini bildiruvchi so‘zlarga ham bog‘lanadi: qishloq gulladi, litsey gulladi kabi. Ko‘rinadiki, o‘zaro bog‘lanayotgan so‘zlarda mazmuniy uyg‘unlik bo‘ladi.