O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

16-DARS. UYUSHIQ BO‘LAKLI GAPLAR


Darsning maqsadi: Тalabalarning o‘rta umumiy ta’limda uyushiq bo‘laklar haqida olgan bilimlarini mustahkamlash va ular­dan nutqda to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish.


R E J A:

1. Uyushiq bo‘laklar haqida.

2. Uyushiq bo‘laklarning o‘zaro bog‘lanishi.
3. Uyushiq bo‘laklarning hokim bo‘lak bilan bog‘lanishi.
1-topshiriq. Quyidagi gapda nuqtalar o‘rniga muvofiq keluvchi so‘zlarni qo‘ying va bu so‘zlarning qaysi so‘z bilan bog‘lanayotganini ayting:

Bog‘imizda ..., ..., ...lar gulladi.

2-topshiriq. Quyidagi kataklarni mos so‘zlar bilan to‘ldiring. Bu so‘zlarning hokim bo‘lak bilan va o‘zaro qanday bog‘langanini ayting:

kimlarga
O‘qituvchi

larga yuqori ball berdi.

Gapda ikki va undan ortiq bir xil gap bo‘laklari ishlatilishi mum­kin. Masalan, Eshilib, to‘lg‘onib ingranadi kuy. (A.Oripov) Bu gapda eshilib, to‘lg‘onib so‘zlari bir hokim bo‘lakka — ingra­nadi ga tobe bog‘lanadi va har ikkisi bir xil so‘roqqa (qanday? so‘ro­g‘iga) javob bo‘ladi. Har ikkisi bir xil gap bo‘lagi vazifasini bajaradi. Bu ikki bir xil bo‘lak bir-biri bilan sanash ohangi yor­damida bog‘lanadi.


Esda saqlang. Bir umumiy bo‘lakka tobe bog‘lanuvchi, bir xil sintaktik vazifa bajaradigan, o‘zaro teng bog‘lovchilar va sanash ohangi yordamida bog‘langan, ko‘pincha bir xil so‘roqqa javob bo‘luvchi ikki yoki undan ortiq bo‘laklarga uyushgan bo‘laklar deyiladi.
Gap bo‘laklari ham, bo‘lakning bo‘laklari ham uyushib kelishi mumkin. Masalan, Rangi o‘chgan, umri kechgan kuz guli...egil (Cho‘lpon) gapida rangi o‘chgan, umri kechgan bo‘laklarining har ikkisi qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lib, kuz guli bo‘lagiga tobe bog‘­langan. Bu bo‘laklar o‘zaro sanash ohangi yordamida teng bog‘lan­gan eganing aniqlovchilari sifatida bo‘lakning uyushgan bo‘laklari sanaladi.
Uyushgan bo‘laklar ishtirok etgan gaplar uyushiq bo‘lakli gaplar hisoblanadi.