O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

15.16. Soliq stavkasi
Soliq obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan
belgilab qo‘yilgan me’yori soliq stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka
qat’iy summalarda yoki foizlarda obyektga nisbatan qo‘llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul inflatsiyaga uchrab turganligi
uchun qat’iy summalardagi soliq stavkalarini qo‘llash ancha
qiyinlashib boradi. Shuning uchun ham soliq stavkalarining
aksariyati foizlarda belgilangan.
Proporsional soliq stavkasi usulida foyda yoki oborotga ega
bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar bir xil proporsiyada (ulushda)
soliq to‘laydilar. Bu yerda soliq stavkasi qat’iy o‘rnatilgan bo‘lib,
proporsional ravishda olinadi. Agar daromad yoki foyda ortib
borishi bilan soliq stavkasi ham ortib borishi ko‘zda tutilgan bo‘lsa,
bunday soliq stavkasi progressiv soliq stavkasi deyiladi.
Regressiv soliq stavkalari biror faoliyat yoki sohada mahsulot
ishlab chiqarishni ko‘paytirish yoki o‘z foydasidan biror turdagi
xarajatni (masalan, investitsiyani) ko‘paytirishni rag‘batlantirish
maqsadida qo‘llaniladi. Ya’ni regressiv soliq stavkasi usulida
daromad ortib borishi bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmi
ko‘payishi yoki eksportga mahsulot ishlab chiqarish ko‘payishi
bilan soliq stavkasi ham kamayib boradi.
Soliq obyekti. Nimaga soliq solinsa, shu soliq obyekti hisoblanadi.
Soliq obyekti uch guruhga bo‘linadi: oborot, daromad va mulk.
Ya’ni sotilayotgan mahsulot oboroti, olingan foyda (yoki daromad),
yer maydoni, transport vositalarining quvvati va boshqalar soliq
obyekti bo‘lib hisoblanadi. Obyekt qancha ko‘p, keng va katta bo‘lsa,

---

300
bir xil soliq stavkasi sharoitida mamlakat soliq yuki soliq to‘lovchilar
o‘rtasida shuncha pasayadi. Soliqqa tortilgan obyekt, asosan, soliq
nomini ifoda etadi va ko‘p hollarda soliq manbayiga mos keladi.
Masalan, korxona foydasiga soliq solishda soliq obyekti ham,
manbayi ham foydadir. Fuqarolar daromadi solig‘ining ham, soliq
obyektining ham manbayi fuqaro olgan yalpi daromaddir. Soliq
obyekti xilma-xil bo‘lib, u bevosita davlatning iqtisodiy siyosatiga
bog‘liq.