O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

2.2. Bozorning iqtisodiyot uchun ahamiyati
Bozor iqtisodiyoti munosabatlari asosida o‘z iqtisodiyotini
tashkil etgan barcha mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki,
bu tizim iqtisodiyotning oldiga qo‘ygan asosiy vazifalarini muvaf-
faqiyatli hal etish imkoniyatiga ega ekanligini tasdiqlamoqda.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotining asosiy muammolari, bu, eng
avvalo, nima ishlab chiqarish va qancha ishlab chiqarish zarurligini
bilishdir. Qanday ishlab chiqarish zarur va kim uchun ishlab
chiqarish zarur kabi savollarga javob topishdan iboratdir. Bozor
iqtisodiyoti bu savollarga javob bera oladi. Bu javoblar bozor
iqtisodiyotining mazmun va mohiyatini o‘zida ifodalaydi.
Bozor tizimida mulk-
chilik shaklining
asosini xususiy mulk
tashkil etadi
Xo‘jalik subyektlari-
ning erkinligi ta’-
minlangan bo‘ladi

Iqtisodiy hayotda
tanlov erkinligining
mavjudligi bilan xa-
rakterlanadi

Iqtisodiy aloqalar
ishtirokchilarining
shaxsiy manfaatdor-
ligi ta’minlanadi
Bozor iqtisodiyoti tizimining qisqa umumlashtirilgan tavsifi
Asosiy belgilari
Ijobiy tomonlari
Salbiy tomonlari
Tadbirkorlik va samara-
dorlik rag‘batlantiriladi
Jamiyat a’zolari o‘rtasida
iqtisodiy jihatdan farqlar
kelib chiqadi va kuchayib
boradi
Samarasiz va kerak bo‘l-
magan ishlab chiqarish
qisqaradi
Iqtisodiy rivojlanishda
beqarorlik bo‘lib turadi
Daromadlar mehnat na-
tijalariga ko‘ra, adolatli
taqsimlanadi
Jamiyat uchun zarur bo‘l-
gan, lekin tadbirkor uchun
foydasiz mahsulotlar
ishlab chiqarilmaydi
Iste’molchi ustuvor hu-
quqqa ega, iste’molchi
doimo haq degan tamo-
yil mavjud
Iqtisodiy faoliyatda inson
va tabiatga keltirilayotgan
zararlarga e’tiborsizlik
bilan qaraladi

---

33
Nima ishlab chiqarish zarurligini har qanday ishlab chiqaruvchi,
eng avvalo, zarar ko‘rmaslik va foyda olish qoidasiga amal qilgan
holda bozordagi talabni o‘rganadi va faqat foyda keltirishi mumkin
bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Zarar keltiradigan
tovarlar ishlab chiqarilmaydi. Foyda olish yoki olmaslikni ikki narsa
o‘rtasidagi nisbat aniqlaydi, ya’ni tovarini sotishdan olinadigan
umumiy daromad va ishlab chiqarishga qilingan umumiy xarajat.
Mahsulotning foyda yoki zarar keltirishini taqozo qiluvchi
talabni iste’molchi belgilaydi, bu esa korxonaning nima ishlab
chiqarish masalasini erkin tanlash imkoniyatini cheklaydi. Bozorda
faqat iste’molchi talabiga mos tovarlarni ishlab chiqaruvchilar foyda
olib ishlashi mumkin bo‘ladi.
«Qanday ishlab chiqarish zarur?» savoliga ham bozor iqtiso-
diyoti javob beradi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti o‘zgaruvchan
bo‘ladi, u iste’molchilar, ishlab chiqarish texnologiyasi, resurslar
tarkibi o‘zgarishiga mos ravishda o‘zgaradi. Iste’molchi didining
o‘zgarishi, ishlab chiqarishda yangi texnika va texnologiyaning
qo‘llanilishi va taklif qilingan resurslar tarkibining o‘zgarishi oqiba-
tida taklif qilinayotgan tovarlar eskirishi va samarasiz bo‘lib qolishi
mumkin. Bozor iqtisodiyoti bu o‘zgarishlarga moslasha olish imko-
niga egadir. Chunki bozor iqtisodiyoti texnik taraqqiyotga tayanib
ish olib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib
keluvchi texnologiyalarni qo‘llash, tadbirkor korxonaning o‘z raqo-
batchilari oldidagi ustunligini ta’minlaydi. Natijada ishlab chiqarish
xarajatlarining pasayishi foydaning ko‘payishiga olib keladi.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti har bir tadbirkor korxonaning
yuqori foyda olib ishlashini ta’minlaydi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, bozor iqtiso-
diyotining bir qator afzalliklari mavjuddir. Jumladan, bozor tizimi
mavjud resurslarni samarali taqsimlash va undan maqsadga muvofiq
foydalanishni ta’minlashga majbur qiladi. Chunki raqobatli bozor
tizimi sharoitida ishlab chiqaruvchi resurslarni ma’lum xarajatlar bilan
sotib oladi va bozordagi talabga asoslanib jamiyat uchun zarur bo‘lgan
tovarlarni ishlab chiqaradi. Bozor tizimi shaxsiy manfaatni jamiyat
manfaati bilan mutanosiblashtirish imkoniyatiga ega.
Bozor iqtisodiyotining yana bir muhim afzalliklari shundan
iboratki, u ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchilarning to‘la erkin-
ligini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyili bo‘lgan
ixtiyoriy hamkorlik iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan
muvofiqlashtirishga erishish imkonini beradi. Bozor iqtisodiyoti

---

34
tadbirkorlik va tanlash erkinligi orqali samaraga erishishni
ta’minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlarini raqobat kurashi orqali
mahsulot tannarxini uzluksiz kamaytirib borishga, tovarlar sifatini
yanada yaxshilashga harakat qilishga majburlaydi. Bu yo‘l bilan bozor
tadbirkorlarni xo‘jasizlik, sustkashlik, beg‘amlik qilmasdan raqobatga
bardosh berishga va doimiy ravishda foyda olishni ta’minlash uchun
kurashga o‘rgatadi. Natijada bozor iqtisodiyoti jamiyat a’zolarini
o‘z qo‘llaridagi mavjud resurslardan samarali foydalanishga, tinimsiz
izlanishlar orqali yangi-yangi tovarlar va xizmatlar turlarini bozorga
taklif qilishlari bilan iqtisodiyotni rivojlantirishni ta’minlash, aholi
turmush darajasini oshirishga erishiladi.