O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi à. Rafiqov, H. Vahobov, A. Qayumov, Sh. Azimov amaliy geografiya

Eslab qoling!
Frontal raqobat
— raqobat qiluvchi asosiy kuchlarning hududiy
joylashuvini aniqlab beruvchi frontal chiziqlar (yo‘nalishlar)
tomonidan belgilanadi.
Kuchlar muvozanati 
— insoniyat va mintaqalarning taraqqiyotini
belgilab beruvchi tarixiy kategoriya.
Bilimingizni sinab ko‘ring:
1. Geosiyosiy tahlilning eng muhim elementi nima?
2. Davlat kuch-qudratini nimalar belgilab beradi?
3. Geosiyosiy raqobat qanday xususiyatlarga ega?
4. Geosiyosiy yo‘nalishlar (chiziqlar) qanday vazifalarni bajaradi?
45-§. SIYOSAT VA GEOGRAFIYA FANI O‘RTASIDAGI ALOQADORLIK
Qadimgi davrlardanoq olimlar geografik muhitning inson
siyosiy hayotiga ta’sirini o‘rganishga qiziqqanlar. Arastu o‘zining
«Siyosat» deb nomlangan asarida quyidagi fikrni aytib o‘tgan:
«Iqlimi sovuq bo‘lgan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi kishilar
dovyurak bo‘lishadi, ammo ularda xayoliy orzular va ixtirolar qi-
lishga moyillik yo‘q. Shuning uchun ham ular boshqa xalqlarga
nisbatan ko‘proq vaqt ozodlikni saqlab turishadi, biroq o‘z qo‘-
125
!
?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shinlariga boshchilik qilish va ularni boshqarish qobiliyatiga ega
emas, ular siyosiy rahbarlikka muhtojdirlar. Janubiy xalqlar, aksin-
cha, chuqur o‘ylaydigan va qiyin holatlardan chiqib ketishga
ustadirlar. Ammo ular g‘ayratli emaslar. Shuning uchun ham qul-
lik va tobelik ularga xos «tabiiy holatdir». Oraliq mintaqalarda
istiqomat qiluvchi yunonlar esa o‘zlarida Shimol hamda Janub
xalqlariga xos bo‘lgan eng yaxshi xislatlarni jo qilganlar».
Bunday siyosiy nazariyada geografik determinizm an’analariga
yo‘l ochib berilgan edi. Mazkur yondashuv 
Jan Boden
tomonidan
rivojlantirildi. U insonning rivojlanishiga geografik muhit xalq
xarakteri va ruhiyati orqali ta’sir ko‘rsatadi, degan xulosaga kelgan.
Uning fikricha, inson hayoti uchun eng qulay va yaxshi sharoitlar
mo‘tadil mintaqada, 40—50° shimoliy kengliklar oralig‘ida mavjud.
Aynan mana shu hududlarda qudratli davlatlar vujudga kelganligi-
ni ko‘rsatib o‘tadi. Jan Boden mustaqil davlatlarning kuch-qudrati
va taraqqiyoti ularni o‘rab turgan tabiiy sharoitning ta’siriga
bevosita bog‘liq, deb hisoblagan.
Sh.Monteske
ijtimoiy hayot shakllarining rivojlanishida iqlim
hal qiluvchi ahamiyatga ega, deb hisoblagan hamda mamlakat
qonunlari uning geografik sharoitlariga mos bo‘lishi zarurligini
asoslab bergan.
Geografik determinizm g‘oyalari Germaniyada XVIII va XIX
asrlarda siyosiy geografiyadan geosiyosatgacha bo‘lgan davrni bosib
o‘tdi.
Geografik determinizm (lotincha «determino» — aniqlayman)
g‘oyasiga binoan ijtimoiy sharoitni mamlakatning geografik joy-
lashishi va tabiiy sharoiti belgilab beradi. Geografik determinizm
g‘oyasi vakillarining fikricha, kishilik jamiyatining rivojlanishini
geografik sharoitning xususiyatlari belgilab beradi. Masalan, Ritter
dunyoni ikki qismga bo‘ladi — suvlik (okeanlar) va quruqlikka. U
quruqlik Shimoliy yarimsharda, suvlik esa Janubiy yarimsharda
asosiy maydonni tashkil qilishini ta’kidlaydi. Shimolda joylashgan
quruqlikni «Eski dunyo» (Yevropa, Osiyo) va «Yangi dunyo» (Shi-
moliy va Janubiy Amerika)ga bo‘ladi.
Uning fikricha, «Eski dunyo» g‘arbdan sharqqa katta masofa-
ga cho‘zilganligi sababli iqlimiy jihatdan bir xillikka ega. «Yangi
dunyo» esa shimoldan janubga tomon katta masofaga cho‘zilgan-
ligi tufayli iqlimiy farqlari juda katta. Mazkur iqlimiy farqlar
Ritterning fikricha, mintaqada istiqomat qiluvchi xalqlar xarakteri-
ga katta ta’sir ko‘rsatadi.
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

---