O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi à. Rafiqov, H. Vahobov, A. Qayumov, Sh. Azimov amaliy geografiya

Bilimingizni sinab ko‘ring:
1. Makon deganda F. Ratsel nimani tushungan?
2. F. Ratsel tomonidan ishlab chiqilgan geosiyosiy qonunlarni aniqlang.
3. F. Ratsel katta davlatlar va geografik ekspansiya to‘g‘risida qanday fikr
bildirgan?
4. F. Ratsel davlatning asosiy xususiyatlariga nimalarni kiritgan?
128
!
?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

47-§. GEOSIYOSATNING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHIDA
R. CHELLEN VA K. XAUSXOFER ISHLARINING AHAMIYATI
Geosiyosat fanining rivojlanishiga 
R. Chellen
va 
K. Xausxofer
juda katta hissa qo‘shgan.
R. Chellen birinchi bo‘lib davlat inson kabi sezuvchi, his qi-
luvchi va o‘ylovchi mavjudotdir, degan fikrni aytgan. Davlat Yer
yuzasida o‘zining kuchiga bog‘liq holda mavjuddir. U kurash hola-
tida bo‘lib, tirik mavjudotlarga o‘xshab so‘ladi va halok bo‘ladi,
deb ta’kidlaydi R. Chellen.
Yashash uchun kurash, R. Chellen fikriga ko‘ra, har qanday
davlat organizmining mohiyatini tashkil etadi. Urush geografik
makonni egallash maqsadida olib borilayotgan ushbu kurashning
aniq bir shaklidir.
Kuch-qudrat davlatni ushlab turish va qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha qonunga nisbatan muhimroq asosdir. Chunki qonunning
o‘zi faqat kuch orqali ushlab turiladi. Qonun davlatga ma’naviy-
axloqiy elementlarni olib kirsa, kuch-qudrat uning faoliyatini
ta’minlaydi, deb ta’kidlaydi. R. Chellen davlat o‘z nomi bilan
maqsaddir, u fuqarolari farovonligini yaxshilashga xizmat qiluvchi
organizm emas, degan xulosaga kelgan.
K. Xausxofer (1896—1946) jahonda birinchi geosiyosatchilar
maktabining asoschisi va tashkilotchisi hisoblanadi. Uning ilmiy
izlanishlarida «hayotiy makon» kategoriyasiga katta e’tibor beril-
gan.
«hayotiy makon» tushunchasi (kategoriyasi)ning shakllanishi-
da F. Maltus ishlari va g‘oyalari muhim o‘rin tutadi. F. Maltus
aholi o‘sishi biologik qonunlar asosida geometrik progressiya
bo‘yicha, oziq-ovqat mahsulotlari esa arifmetik progressiya bo‘yi-
cha o‘sadi, degan g‘oyani olg‘a surgan. Shuning uchun aholining
ko‘payishi oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘payishiga nisbatan tez-
roq bo‘ladi. Demak, u aholisi eng zich va eng ko‘p mamlakat —
Germaniyada urushlarning oldini olib bo‘lmaydi, shunday sharoit-
da tirik qolish uchun «hayotiy makon»ni kengaytirish zarur, degan
xulosaga kelgan.
K. Xausxofer boshqa milliy g‘oya tarafdorlari kabi, nemis
davlatining kuch-qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maq-
sadga esa o‘z-o‘zidan, mamlakat industrial qudrati va madaniyati-
ni ko‘tarmasdan geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin
emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi
129
5—Amaliy geografiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uni tabiiy holda g‘arbiy dengiz mamlakatlari — Angliya, Fransiya
va kelajakda AQSh ga qarshi qilib qo‘ymoqda edi.
Shuning uchun ham Germaniyaning «Atlantika mamlakatlari»
bilan siyosiy ittifoq tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda
Fransiya va Angliyaning hududiy e’tirozlari ham muhim o‘rin
egalladi.
Mana shunday fikr-mulohazalar K. Xausxofer geosiyosiy qa-
rashlarining asosi bo‘lib xizmat qildi.
Katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi yutuqli jihatlari
to‘g‘risidagi Ratsel g‘oyasini o‘ziga asos qilib olib, K. Xausxofer
Germaniyaning qo‘shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gap-
so‘zsiz hukmronlik qilishini mutlaq haqiqat deb, Germaniyaning
iqtisodiy jihatdan Rossiyani o‘ziga tobe qilib olishini esa asosiy
vazifalardan biri deb hisoblardi.