O'rta dengiz bo'yi yevropasi Reja: kirish

Eron yassi tog`ligi
Old Osiyo tog`liklari orasida Eron tog`ligi maydoni jihatidan eng kattasidir. Maydoni 2,7 mln km<sup>2</sup>. Agar uning chegarasi sharqda Afg`oniston, Pokiston chegaralarining shimolda Turkmaniston va janubiy Iroq chegaralariga yetib boradi.
Eron tog`ligi uchun tog` tizmalari yassi tog`liqlar, botiqlar bilan almashinishi, qirg`oqchil iqlimning hukmronligi chala cho`l landshaftlarini ustun turishi xarakterli. Uning tog`janjirlari Armaniston tog`ligida va Pomirda bir-biri bilan tutashib qudratli tog` butunini hosil qiladi. Eron territoriyasida atrofidagi tog`lar bir-biridan uzoqlashadi, ular orasida botqoqlar, platalar, tog`massavlari joylashadi.
Bunda Eron shoxligi Alp-himaloy tog`lari sestemasiga kiradi. Tog` hosil bo`lish jaraynlari bir necha bosqichda ro`y bergan. Eng kuchliharakatlar koshnazay atrofidagi tog`larda sodir bo`ldi. Ichki qismlar alp bumalanishigacha nisbatan barqaror massivlargaaylanib qolgan edi. Neogenda boshlanib hozir ham davom etayotgan umumiy ko`tarilish hozirgi ko`rinishdagi pomirni poydo bo`lishiga olib keldi. Atrofdagi tog`larni ko`tarilishi ichki qismda yemirilgan, jinslar, tuzlar to`planadigan bo`ldi. Tog`larningyon bag`irlari tik, daryolar chuqur uyib kirgan. Tog`liklarni ko`tarilishi va parchalanishi vulqonlar bilan birga ro`y bergan.
Kaspiy dengizning janubiy sohili bo`ylab elburs tog`lari ko`tarilib turadi. Butog` sestemasi balandligi 2000-4000 m bo`lgan yon bag`irlari tik, chuqur daryoni kesib o`tgan bir-biriga paralel tshmanardosh tashkel topgan. Elbursning baland chuqqisi 5604 m Demavend so`nmagan vulqondan iborat.
Tog` bilan kaspiy past tekisligi joylashgan. Uning ketligi bir necha km dan bir necha unlab km ga boradi. Elburs tog`dan daryolar keltirgan yotqiziqlardan hosil bo`lgan.
Elburs tog`larian sharqda turkman-Xurosan tog`lari sestemasi joylashgan. Unda ikkita oragrafik zona ajraladi. Shimolida Kopetdog` va Janubida Nishopur tog`lari bor. Konetdog` mezoziy va Kaynazoy eralarinig burmalangan jinslardan tuzilgan, balandligi 2000-3000 m. Eng baland joyi hazarmaskend cho`qqisi 3117m.
Janubidagi Nishopur tog`lari ko`chroq parchalangan. Alohida-alohida massivlarga bo`linib ketgan. Eng baland joyi Ko`hi-binalud 3322 m ga yetadi. Shimol bilan Janub tizmalari orasida Atrek, Keshefrud daryolari oqib o`tadi, Kuchay Mashhad vodiysini hosil qiladi.
Eron tog`ligining Sharqiy davom Parapomiz tog`laridir. Parapamiz Turkman-Xuroson tog`laridan Zulfiqor yo`lagi orqali Xarirud (Tajon) daryo vodiysi bilan ajralib turadi.
Eron tog`ligini janubida Zagros tog`lari joylashgan. Ukurdieten tizimasidan Ormuz bug`ozigacha davom etgan. Omon qo`ltig`i qirg`oqlaribo`ylab makrom tog`lari ko`tarilgan. Zagros tog`larining janubiy harbiy yarim bilan birgalikda janubiy Eron tog`lari ham deb yuritiladi. Eron tog`ligini Afg`oniston, Pokiston teretoriyasidagi qismi Sulaymon tog`lari deb aytiladi. Janubiy tog`larni o`rtacha balandligi 1500-2500 m. Faqat Zagros tog`larini markaziy qismida balandlik 4000 m dan oshadi. Eng baland joyi zardko`h 4548 m, Sulaymon tog`larida Obashta-Tsukay massivi 3441 mga yetadi.
Oloy va Fors qo`ltiqlari bo`lab tog`lar etagida past sohil tekisligi joylashgan. Uni Zagros va Makron tog`larining tarmoqlari ayrim qismlarga bo`lib yuborgan kengligi 40-50km dan oshmaydi.
Eron tog`ligining ichki qismi o`rtacha balandlikdagi tog` massivlaridan, cho`llardan tekisliklardan iborat. Bularni Eronda lut (cho`l) va kevir (sho`rxoklar)deb yuritiladi. Ichki qismdagi massivlar orasida o`rta Eron, Sharqiy Eron va Paropamiztog`lariga Janubdan tutashib turadigan O`rtaAfg`on tog`lari alohda ajralib turadi. Balandliklar 1500m dan 2500m gacha, ba`zi bir balandliklar tog`lik ustidan 3500m gacha, hatto 4000m dan ham baland ko`tarilib turadi. Ayrimlariso`ngan yoki so`nayotgan vulqonlardir. Masalan. Sarhad yassi tog`liklardagi ko`hi teftan. Dashti kevir, Dashti Lut, Dashti Margoh va qumli Registon cho`llari hosil bo`lgan
Eron tog`liklarida foydali qazilmalar ko`p. Lekin juda zaif o`rganilgan vakam foydalanilgan. Asosiy boylik neftdir, uning katta zahiralari eronning janubiy-g`arbida, Zalros tog`lari etagida yeshotsen yotqiziqlarida to`plangan. Kaspiy bo`yn past tekisligidagi, Eron Azarboyjonda ham neft bor.
Osh tuzi kaliy tuzi glauber tuzlarini zahiralari katta. Shimolida Toshkumir ham bor. Temir, mis, qo`rg`oshin, ruh, oltin va boshqalar ichki rayonlarda ham, tashqi tog` tizmalarida ham mavjud.
Eron tog`ligi butunlay subtropik iqlim mintaqasida joylashgan.
Tog`likning janubiy qismida tropik ham yaqin. Tog`likning ichki qismini atrofini tog`lar o`rab turadi. Natijada kontinentallik, yozda haroratni yuqori bo`lishi, quruqligi, uning iqlimini asosiy xususiyatlarini belgilab beradi. Shunga ko`ra oblast iqlimida katta tafavutlar mavjud.
Tekislikni katta qismidaiyulning o`rtacha harorati+24^o. Past tekisliklarda +30-32^o ga yetadi. Tog`liklar ustida yozda tropikhavo tarkib topishi ba`zi bir joylarda harorat soyada +40^o +50^o ga yetadi.Qishda oblastningkatta qismi soviydi. Faqat Kaspiy bo`yi pasttekislikda, janubda o`rtacha harorat 00 dan yuqori. Janubdan Kaspiy sohillarida +10⁰, +11⁰ dan, janubiy sohillarda +15⁰.
Shimoldan Osiyo maksimumidan sovuq havolar kirib kelganda qishda harorat -25⁰ gacha pasayadi. Qishda tsiklon harorati ro`y beradigan vaqtlar bo`ladi. Bunda harorat ko`tariladi, kunlar iliydi, tog`larda qor va muzliklar erib daryolar toshadi.
Eron tog`ligida yog`inning asosiy qismi bahor va qishda tushadi. yog`inlar quyi fronti atrofida tsiklonik harakatlar, Atlantika havosi kirib kelganda yog`adi. Yog`inlarni asosini tog` tizmalari tutib qolishi. Ichki rayonlarda Dashti Lut va boshqalarda yiliga 100 mm dan, hatto 50 mm dasi kam yog`in tushadi. tog` yonbag`irlarida g`arbda 500 mm gacha sharqda 300 mm gacha yog`adi. Kaspiy sohillarida. Elbrus tog`i yonbag`irlarida 1000 mm dan 200 mm gacha yog`in tushadi. sulaymon tog`i yon bag`irlariga ekvatorial mussonlar ta`sir etadi.
Oblastda suv kam. Ba`zi rayonlar suv bilan yetarli miqdorda ta`minlangan. To`lin suvli daryolar Kaspiy dengiziga qo`yiladi. Boshqa yerlardagi daryolarning ko`pchiligi doimiy oqimga ega emas. for va Okean qo`ltiqlarigacha mayda daryolar quyiladi. Eng uzuni 550 km Karun bo`lib, Fors havosiga qaraydi. Eron tog`ligida daryolarining ko`pchiligi, Afg`onistondagi 1000 km dan uzun bo`lgan, Hilmand ham ichki oqim havzasiga kiradi.
Daryolaridan yerlarni sug`orishda foydalaniladi. Yirik daryolari – Hariruz, Hilmand, Artek, Kashofruz daryolari bo`ylab vohalar joylashgan.
Oblast ko`llari okeanlar bilan tutashmaydi. Sayoz, kuchli darajada sho`rlashgan, yog`inlarga bog`liq holda maydoni, qiyofasi o`zgarib turadi. Yozda ko`pchiligi qurib qoladi.
Ko`p rayonlarida aholi suvni quduqlardan, kariizlardan oladi.
Tuproqlar, o`simliklar yog`in miqdoriga, yonish vaqtlariga bog`liq. O`rmonlar tog`larni nam shamollarga qaragan yonbag`irlarida o`sadi.
Janubiy Kaspiy past tekisligida Elbrus tog`larini shu past tekislikga qaragan yon bag`irlarida 2000 m balandlikgacha keng bargli o`rmonlar tarqalgan. Daraxtlarni ko`pchiligi qishda bargini to`kadi. Bular Kashtan bargli dup-dup, buk, grab, gledichiyani ba`zi turlari, temir daraxti shamshod, do`lana, olcha, anor butalari, yovvoyi tok, chirmoviq, maymunjon kabilar o`rmon, qo`ng`ir va tog` padzol tuproqlarida o`sadi.
Zagros tog`larining janubiy yonbag`ilarida dup, shumtol, zarang, merta, handon pista aralashib o`sadigan siyrak o`rmonlar bor. Turkman-Xuroson, Sulayman, Paropamiz va boshqa tizmalarni yog`in ko`proq tushadigan qismlarida past bo`yli pista, archa taqalgan. O`rmonlardan yuqorida butazorlar alp o`tloqlari joylashadi. O`simlik qoplamida tog` ksirofitlari, cho`l va quruq dasht, o`simlik olami, ko`pchilikni tashkil etadi. Hammadan ko`p astragal turlari, tikanli butalar bor. Gili cho`llarda shuvoq ko`p saksovulzorlar bor. Janubiy sohilning tropik mintaqalarida g`alla gullilar tarqalgan.
Daryo vodiylari bo`ylab qamishzorlar, yulg`un to`qaylari joylashgan.
Vohalarda sholi, setrus o`simliklari, tamaki, xurmo, shakarqamish yetishtiriladi.
Eron tog`ligida o`rmon dengiz bo`yiga Afrikaga, janubiy Osiyoga, O`rta Osiyoga xos hayvonlar bor. O`rmonlarida qo`ng`ir ayniq, qoplon, botqoqli butazorlarida to`ng`iz yashaydi. Qung`oqchil tekisliklarida tog`li rayonlarida tog` echkilari, qo`ylari, jayron, cho`l yovvoyi mushugi, chiyabo`ri, kemiruvchilar bor. daryo va ko`llarning bo`yidagi ko`llarning bo`yidagi butazorlarda g`oz, o`rdak, chayka, qizilg`oz, o`rmonlarida tustovuq, cho`llarida xo`jasovdogar, chil yashaydi.
Eron tog`ligida qurg`oqchil rayonlardagi kabi sudralib yuruvchilar hashoratlar bor. Chigirtka, biy, chayon, Palanga, echki emar, ilon, toshbaqa kabilar ko`p.